– o próbach UE jej wdrażania Zofia Wysokińska
2.2. Ekonomiczne skutki starzenia się społeczeństw – odpowiedzi UE
Jak wynika z analiz prowadzonych przez Dyrekcję Generalną ds. Zatrudnienia, Spraw Spo-łecznych i Włączenia Społecznego UE (DG ECFIN)17, zmiany demograficzne będą miały poważne konsekwencje dla finansów publicznych w UE. Zakładając kontynuację obecnie prowadzonej polityki, szacuje się, że wydatki publiczne bezpośrednio powiązane z wiekiem (emerytury, opieka zdrowotna i długoterminowa) wzrosną do roku 2060 o 4,1 pkt proc. PKB (w porównaniu z rokiem 2010), tj. z 25% do około 29% PKB. Natomiast same wydatki na emerytury miałyby się zwiększyć z 11,3% do prawie 13% PKB do roku 2060. Jednakże z raportu Wkład… [2012] wynika, że istnieją spore różnice w poszczególnych państwach członkowskich, w dużej mierze wynikające z postępów, jakie dany kraj poczynił w realizacji reform emerytalnych.
Prognozy wydatków związanych z wiekiem ludności obejmują wyższe rozchody na emery-tury, długoterminową opiekę zdrowotną, edukację, a także przeciwdziałanie bezrobociu oraz ograniczanie jego skutków i są ujmowane w wielu różnych debatach politycznych na szczeblu UE. W szczególności są one wykorzystywane: (i) w corocznej ocenie stabilności finansów pub-licznych przeprowadzanej w ramach Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu, (ii) w kontekście otwartej metody koordynacji dotyczącej emerytur, opieki zdrowotnej i integracji społecznej oraz (iii) w analizie wpływu starzejących się populacji na rynek pracy i na potencjalny wzrost gospodarczy, który jest istotny dla zakończonej Strategii Lizbońskiej oraz wdrażanej obecnie strategii „Europa 2020”, jak i dla ogólnych wytycznych polityki gospodarczej [Wkład…, 2012; Carone i in., 2005; Polityki…, 2009]. Nie dziwi zatem, iż UE w ostatnich latach podejmuje na
po-16 W Polsce przetłumaczono European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations jako Europejski Rok Ak-tywności Osób Starszych i Solidarności między Pokoleniami, ze wszystkimi konsekwencjami w postaci nieuwzględ-nienia podejścia procesualnego do analizy zmian zachodzących w cyklu życia i skupienia się na grupie osób w starszym wieku.
17 Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego UE (DG ECFIN) odpowiada m.in. za dokonywanie analiz ekonomicznych oraz ocen, zarówno na poziomie mikro, jak i makro, których celem jest poz-nanie realnych i potencjalnych skutków zmian demograficznych oraz zapewnienie doradztwa politycznego w sprawie możliwych reakcji na te zmiany. W ramach tych zadań monitoruje i analizuje funkcjonowanie europejskich systemów opieki społecznej, skupiając się zwłaszcza na analizowaniu i prognozowaniu skutków starzenia się lud-ności dla gospodarki i budżetu.
ziomie ogólnoinstytucyjnym działania mające wspomagać starszych pracowników. Mowa przede wszystkim o dwóch programach, realizowanych w ostatnich latach – PROGRESS i„Ucze-nie się przez całe życie”.
PROGRESS to program Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej, reali-zowany w latach 2007-2013. Ma on na celu wspieranie państw członkowskich w realizacji założeń Agendy Społecznej. Inicjatywa PROGRESS, z budżetem wynoszącym 743,25 mln euro, wspiera rozwój w pięciu różnych, lecz blisko ze sobą związanych dziedzinach polityki społecznej:
– zatrudnienia (wspiera realizację Europejskiej Strategii Zatrudnienia),
– ochrony socjalnej i inkluzji społecznej (wspiera realizację otwartej metody koordynacji w dziedzinie ochrony socjalnej i włączenia społecznego),
– warunków pracy, łącznie z restrukturyzacją (wspiera tworzenie lepszego środowiska i warunków pracy, wliczając w to bezpieczeństwo i higienę pracy oraz godzenie pracy z ży-ciem rodzinnym),
– przeciwdziałania dyskryminacji i zróżnicowania (wspiera skuteczne wcielanie w życie zasad przeciwdziałających dyskryminacji i promuje równouprawnienie we wszystkich dziedzi-nach polityki UE),
– równości płci (wspiera skuteczne wcielanie w życie zasad równości płci i promuje równouprawnienie płci we wszystkich dziedzinach polityki UE).
Z kolei w 2006 r. Parlament przyjął zintegrowany program działania w dziedzinie uczenia się przez całe życie – „Uczenie się przez całe życie” [Decyzja nr 1720/2006/WE ], z docelowym budżetem na poziomie 6,97 miliardów € na okres siedmiu lat (2007-2013). Uczenie się przez całe życie (ang. lifelong learning) obejmuje kształcenie dla celów osobistych, obywatelskich i społecznych oraz związanych z zatrudnieniem. Nie musi być powiązane z formalną edukacją i systemami szkolenia. Uczenie się przez całe życie oznacza zwiększenie inwestowania w ludzi i ich wiedzę – promowanie zdobywania podstawowych umiejętności, łącznie z obsługą urzą-dzeń elektronicznych; to także większe szanse na innowacyjne, bardziej elastyczne formy ucze-nia. Na szczególną uwagę zasługuje realizowany w ramach tego programu podprogram Grundtvig, którego IV Priorytet Uczenie się w późniejszym wieku; uczenie się w rodzinie i między-pokoleniowe, skupia się na:
– przepływie wiedzy, metod i dobrych praktyk związanych z edukacją seniorów,
– wyposażaniu seniorów w umiejętności potrzebne im do radzenia sobie ze zmianami i utrzy-mania aktywności w społeczeństwie,
– zwiększaniu wkładu osób starszych w uczenie się innych.
Zaznaczyć przy tym należy, iż realizacja powyższych programów wpisuje się w ramy Otwar-tej Metody Koordynacji, tj. metody osiągania założonych przez UE celów polegającej na po-zostawieniu rządom poszczególnych krajów członkowskich wyboru instrumentarium umożliwiającego osiągnięcie unijnych dezyderatów. Działania te wpisane są jednak zazwyczaj w dwie grupy aktywności [Hamblin, 2013, s. 38]:
1. politykę emerytalną (zasady uzyskiwania świadczenia emerytalnego, wiek uzyskania świadczenia emerytalnego na normalnych zasadach, warunki uzyskania wcześniejszej emerytury, odroczona emerytura),
2. politykę rynku pracy (możliwości wcześniejszego wyjścia z rynku pracy dzięki systemowi zasiłków, zwolnienia z obowiązku poszukiwania pracy, działania z zakresu aktywnej poli-tyki rynku pracy, zasady łączenia pracy zawodowej z uzyskiwaniem świadczenia emery-talnego, zasady pracy w niepełnym wymiarze czasu).
W całej UE realizowane są również liczne programy i inicjatywy, które pomagają osobom starszym po przejściu na emeryturę kontynuować aktywny udział w życiu społeczeństwa. Dzięki takim inicjatywom społeczności lokalne mogą wykorzystywać wiedzę i umiejętności, które osoby starsze gromadziły przez całe życie18. Wyrazem zainteresowania Komisji Europej-skiej wspieraniem aktywności osób starszych na różnych polach był ogłoszony w 2012 r. kon-kurs na najlepsze inicjatywy europejskie w tym zakresie. Za najciekawsze uznane zostały przez Komisję Europejską:
– w kategorii generations@school: „Ścigacz grawitacyjny” (realizator: szkoła Huolin Koulu, Finlandia) – projekt stanowiący przykład inicjatywy służącej międzypokoleniowemu di-alogowi między uczniami i seniorami; zrealizowany przez dwunastoletnich uczniów szkoły Huolin Koulu i dziadka jednego z nich (skonstruowano grawitacyjny pojazd wyś-cigowy);
– w kategorii Relacja na temat starzenia się i związków międzypokoleniowych – nagrody dla dziennikarzy za prace pisemne: „Przepaść pokoleniowa” (realizator: JP/Politiken Hus, Dania) – artykuł czworga dziennikarzy duńskiej gazety Politiken promujący integrację międzypokoleniową; opisujący, w jaki sposób młodsze i starsze pokolenie mogą ze sobą współpracować;
– w kategorii Relacja na temat starzenia się i związków międzypokoleniowych – nagrody dla dziennikarzy za prace audiowizualne: „Seniorzy pracują” (realizator: Cultfiction Oy, Fin-landia) – 18-częściowe reality show pokazywane w publicznej telewizji Yle TV1, promujące wydłużanie okresu aktywności zawodowej (bohaterami programu były osoby, które – mimo zaawansowanego wieku – nie decydują się na przejście na emeryturę);
– w kategorii Nagrody dla przedsiębiorców społecznych: „Dwa pokolenia pod jednym dachem” (realizator: Typhaine de Penfentenyo, Francja) – inicjatywa stowarzyszenia En-semble2-générations, wspierająca seniorów w ich środowiskach; studenci mieszkają razem z osobami starszymi w ich domach za darmo, płacąc jedynie symboliczną sumę lub oferując w zamian swoją pomoc i towarzystwo;
– w kategorii Środowiska przyjazne dla osób starszych: „Aktywni do końca” (realizator: Frede-ricia, Dania) – inicjatywa lokalnych urzędów opieki społecznej, polegająca na codzi-ennej rehabilitacji seniorów, co pomaga im prowadzić samodzielne życie;
– w kategorii Miejsca pracy dla osób w każdym wieku: „Zarządzanie osobami w różnym wieku” (realizator: Helsingin kaupunki, Henkilöstökeskus, Finlandia) – program ma na celu propagowanie idei zróżnicowanych pod względem wieku zasobów pracy poprzez angażowanie przedstawicieli różnych pokoleń w działalność centrów sportowych, za-kładów opieki zdrowotnej, zaza-kładów pracy;
– w kategorii Historie życia nagrodzono Bruno Põdera, nadal pracującego jako chirurg w szpitalu w mieście, w którym się urodził w 1929 r. Na emeryturę przeszedł w wieku 81 lat, ciągle pozostaje aktywny fizycznie oraz społecznie (http://europa.eu/ ey2012/ey2012main.jsp?catId=1026&langId=pl).
18 Por. np. European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Fiscal Sustainability Report 2012, European Economy 8/2012; Joint EU employers' project on active ageing – Age management policies in enterprises in Europe, 9.04.2013, http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?catId=975&langId=en&mode=initDetail&initia-tiveId=222&initLangId=en; Adults mentoring. Comparative analysis. Bulgaria, Poland, Slovenia and the UK, 2008, http://www.adults-mentoring.eu; Kołodziejczyk-Olczak, 2010.