Słowa kluczowe: konwergencja, dywergencja, rozwój regionalny, Unia Europejska Streszczenie
Proces konwergencji społeczno–ekonomicznej regionów Unii Europejskiej jest przedmiotem olbrzymiego zainteresowania zarówno środowisk naukowych, jak i praktyków zajmujących się realizacją polityki regionalnej. Jednakże istniejące opracowania empiryczne są mocno uzależnione od metodologii badań i zastosowanych danych. W opracowaniu, na podstawie przeglądu literatury, przedstawiono niektóre podstawowe koncepcje analizy konwergencji regionalnej związane np. z kwestią wagi i zróżnicowań w podejściu do problemu konwergencji bazujących na wskaźnikach relatywnych i bezwzględnych. Ponadto przeprowadzono analizę dotychczasowych i prognozowanych trendów dla konwergencji (dywergencji) w odniesieniu do 264 regionów NUTS 2 w 27 państwach UE w latach 1992–2012. Pomimo pewnej zmienności w obrębie ogólnych trendów rezultaty badania dla 8 różnych zmiennych wskazują, że bezwzględna konwergencja zachodzi w sytuacji, kiedy zmiany w obrębie wskaźników relatywnych są mierzalne.
Jednocześnie jednak często przeważa dywergencja, jeśli bierze się pod uwagę wskaźniki absolutne.
dr Josef Novotný
Department of Social Geography and Regional Development Faculty of Science
Charles University in Prague Albertov 6,
Praha 2, 12843
e–mail: pepino@natur.cuni.cz
Josef Novotný 44
PRZEKSZTAŁCENIA REGIONALNYCH STRUKTUR FUNKCJONALNO–PRZESTRZENNYCH
„Europa bez granic – nowa jakość przestrzeni”
Zbigniew Dynak
Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego
WDRAŻANIE I EWALUACJA
„STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO DO 2020 ROKU” – OBSZARY PROBLEMOWE
Słowa kluczowe: rozwój regionalny, Dolny Śląsk, strategia rozwoju, ewaluacja 1. Wstęp
Określenie strategii województwa i prowadzenie polityki rozwoju jest najważniejszym zadaniem województwa. „Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku”
obejmuje wszystkie aspekty polityki rozwojowej określone ustawą o samorządzie województwa – w sferze przestrzennej, społecznej i gospodarczej. Podstawowym zadaniem Samorządu Województwa jest kreowanie i prowadzenie polityki rozwoju. Województwo określa Strategię Rozwoju i tworzy instrumenty finansowo – prawne, które mają służyć realizacji Strategii. Procesy te ogniskują się w Departamencie Rozwoju Regionalnego. Są one bardzo złożone, lecz zarazem pasjonujące.
2. Rola województwa samorządowego w programowaniu i prowadzeniu polityki rozwoju
Jak wcześniej wspomniano, Samorząd Województwa pełni kluczową rolę w tworzeniu i wykonywaniu polityki rozwoju. Precyzyjnemu zdefiniowaniu pojęcia „polityka rozwoju” posłuży wskazanie na pozycję samorządu województwa w systemie władzy publicznej.
W konstrukcji ustroju każdego demokratycznego państwa, konkurują ze sobą dwie pary sprzecznych koncepcji: centralizacja – decentralizacja i koncentracja – dekoncentracja.
Decentralizacja dotyczy wykonywania zadań publicznych. Dekoncentracja oznacza delegowanie do samorządów władztwa administracyjnego. Polski ustawodawca już 8 marca 1990 zdecydował o wejściu na drogę decentralizacji zadań publicznych, przywracając samorząd zlikwidowany w 1946 r. Konstytucja RP z 1997 r. umocniła samorząd, dzięki czemu od 1998 r. działają samorządy powiatowe i wojewódzkie. Ciągle trwającemu procesowi decentralizacji zadań towarzyszą decyzje o dekoncentracji władztwa administracyjnego. Samorządom zlecane są ustawowo, bądź powierzane w drodze porozumień publicznoprawnych nowe obszary właściwości.
Obecnie trwa intensywny proces przekazywania kompetencji wojewody na rzecz samorządu województwa. Rada Ministrów i Wojewoda sprawują nadzór na samorządem, w zakresie zgodności z prawem aktów stanowienia pochodzących od organów samorządu terytorialnego.
W Polsce istnieją trzy szczeble samorządu. Wszystkie szczeble, działające jako obowiązkowe korporacje mieszkańców, mają cechy charakterystyczne dla osób prawnych. Nie ma między nimi związku zależności, czy podległości. Istnieje jednak silny czynnik różnicujący zakresy działania samorządów. Jest nim specjalizacja. Gminy zaspokajają zbiorowe potrzeby mieszkańców. Powiaty, zgodnie z zasadą pomocniczości, zajmują się tylko tymi sprawami o charakterze lokalnym, z którymi gminy nie mogłyby sobie poradzić. Rolą województwa samorządowego jest kreowanie rozwoju - polityki rozwoju realizującej strategię rozwoju.
Województwo jest zwornikiem polityki rozwojowej państwa. Strategia rozwoju województwa jest dokumentem, który porządkuje, ujednolica, uzgadnia i koordynuje politykę rozwojową państwa z politykami samorządów lokalnych. Specyfiką strategii rozwoju województwa jest fakt, że nie jest ona i jak dotąd nie może być strategią sektorową. Jest dokumentem kompleksowym. Jeśli rozwój ma się odbywać w sposób zrównoważony, to dokumenty programowe powinny być kompleksowe.
Zbigniew Dynak 46
To przesądza o roli strategii rozwoju województwa w programowaniu i prowadzeniu spójnej polityki rozwoju.
Cel prowadzenia polityki rozwoju jest taki sam, bez względu na to czy będzie on realizowany na poziomie kraju, województwa, powiatu czy gminy. Strategia województwa budowana jest w oparciu o diagnozę stanu i koncepcje przewidywania zmian w danym regionie.
Obejmuje ona wszystkie aspekty polityki rozwojowej określone ustawą o samorządzie województwa – w sferze przestrzennej, społecznej i gospodarczej.
3. Strategia rozwoju województwa i prowadzenie polityki rozwoju
Strategia rozwoju województwa budowana jest w oparciu o diagnozę stanu i koncepcje przewidywanych zmian w regionie. Obejmuje ona wszystkie aspekty polityki rozwojowej określone ustawą o samorządzie województwa – w sferze przestrzennej, społecznej i gospodarczej.
„Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku” została uchwalona przez Sejmik Województwa w listopadzie 2005 r. (zmieniając strategię z roku 2000). Strategia stanowiła podstawę do sporządzenia Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego na lata 2007-13.
Celem nadrzędnym Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku jest
„Podniesienie poziomu życia mieszkańców Dolnego Śląska oraz poprawa konkurencyjności regionu, przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju”. Zrównoważony rozwój to taki rozwój społeczno - gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
Trwały, zrównoważony rozwój i spójność społeczno-gospodarcza, a także przestrzenna, to idealne modele rozwojowe. W stanie naturalnym takie „ideały” nie występują. Presja rozwojowa jest czynnikiem, który niszczy postulat zrównoważonego rozwoju. Spójność społeczno–
gospodarcza i przestrzenna to cechy krajów ustabilizowanych takich jak Szwajcaria czy Norwegia.
W tym przypadku władza publiczna, z jednej strony trzyma instrumenty rozwoju, a z drugiej – narzędzia interwencji (regulacji). Używanie obu tych narzędzi może być podstawą sukcesu lub przyczyną porażki.
Polityka rozwojowa Województwa prowadzona na podstawie Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2017-13 i innych instrumentów, dotyczy zakresu określonego ustawą o samorządzie województwa. Należą do niego:
- tworzenie warunków rozwoju gospodarczego i rynku pracy, - utrzymywanie infrastruktury społecznej i technicznej, - pozyskiwanie i łączenie środków na cele publiczne
- podnoszenie poziomu kształcenia, popieranie nauki, postępu technicznego i innowacji, - ochrona przyrody i środowiska,
- ochrona kultury i dziedzictwa narodowego,
- wspieranie integracji społecznej i przeciwdziałanie wykluczeniu.
4. Programowanie strategiczne i polityka regionalna na poziomie kraju
Podstawowym dokumentem strategicznym określającym cele i priorytety polityki rozwoju na poziomie państwa jest Strategia Rozwoju Kraju. Jest ona nadrzędnym, wieloletnim dokumentem strategicznym rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stanowiącym punkt odniesienia zarówno dla innych strategii i programów rządowych, jak również opracowywanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Istotną rolą SRK jest koordynowanie reform instytucjonalno-regulacyjnych z działaniami finansowanymi ze środków UE, tak aby przez efekt synergii obie formy interwencji publicznej przynosiły możliwie największy efekt prorozwojowy. Głównym celem strategii jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców.
Istotnym celem prowadzenia polityki regionalnej jest budowanie potencjału wewnętrznego regionów, zapewniającego możliwość długotrwałego ich rozwoju. Polityka regionalna państwa musi wspierać wyrównywanie szans rozwojowych w regionach problemowych, które bez tego typu
„Wdrażanie i ewaluacja „Strategii rozwoju ...” 47 wsparcia skazane są na stopniową marginalizację i trwałe ograniczenie możliwości rozwojowych.
Wsparcie to powinno być także nastawione na pobudzenie aktywności społecznej i poprawę sprawności działania administracji publicznej. Polityka regionalna państwa wspiera w pierwszym rzędzie te kierunki rozwoju, które są ważne dla długofalowego rozwoju całego kraju, ale jednocześnie wspiera politykę rozwoju prowadzoną przez samorządy województw.
5. Obszary problemowe
W każdym województwie, mieście, gminie pojawiają się obszary problemowe. Obszary problemowe, to w planowaniu strategicznym wyróżnione obszary koncentracji zjawisk i procesów, na które zamierza się oddziaływać. Obszary problemowe na Dolnym Śląsku należy rozpatrywać (zgodnie ze Strategią Rozwoju Województwa Dolnośląskiego) w trzech aspektach:
- przestrzennym, - gospodarczym, - społecznym.
Stany kryzysowe lub trwała degradacja w tych obszarach stają się zjawiskiem wymagającym stałej interwencji, bezustannych działań prewencyjnych i rewitalizacyjnych.
Dotyczy to przede wszystkim nieodpowiedniego zagospodarowania przestrzeni miejskiej, ale także problemu spadku zaludnienia, powstawania nowych obszarów ubóstwa, bezrobocia, degradacji wielu dzielnic miejskich, stanu i ochrony jakości środowiska.
W miastach mamy do czynienia z dwoma grupami obszarów problemowych. Pierwsza z nich związana jest z ochroną środowiska, zaś druga – z infrastrukturą techniczną.
W związku z tym dochodzi do procesów degradacji miast.
Obszary problemowe dużych miast to zgodnie z zapisami RPO:
1. w dziedzinie ochrony środowiska:
- zanieczyszczenie wód powierzchniowych i powietrza, co jest skutkiem zapóźnień infrastrukturalnych,
- zdegradowane obszary poprzemysłowe i lotniska po armii czerwonej, gdzie występują silne zanieczyszczenia środowiska gruntowo – wodnego, a także niezrekultywowane składowiska odpadów (Krzywa w LSSE, Wałbrzych, Nowa Ruda, Warta Bolesławiecka, itp.),
- niski stopień organizacji gospodarki odpadami, brak instalacji do termicznego unieszkodliwiania odpadów (w Niemczech działa ponad sto spalarni i kilkadziesiąt jest w budowie); dzikie wysypiska,
2. w obszarze infrastruktury technicznej:
- występują tradycyjne problemy z rozwojem i modernizacją sieci drogowej. Wieloletnie zaniedbania na kolei doprowadziły też do likwidacji wielu linii. Dzisiaj, kiedy rośnie zapotrzebowanie na kruszywa drogowe, brakuje często możliwości wykorzystania transportu kolejowego do ich przewozu. Ten problem potęguje konflikty w obrębie transportu drogowego.
Ciągle nie potrafimy wykorzystać Odry jako drogi wodnej. Holendrzy przewożą drogami wodnymi 30% towarów masowych, Niemcy 16%, Polacy zaledwie 0,6%. A przecież transport wodny jest 2,5 krotnie tańszy i mniej zagraża środowisku. Narasta deficyt zaopatrzenia w energię, nie mówiąc już o postulacie dwustronnego zasilania wszystkich odbiorców,
3. degradacja obszarów miejskich:
- problemy transportowe (zły stan nawierzchni dróg, brak parkingów, brak nawyków korzystania z komunikacji miejskiej),
- katastrofalny stan komunalnych zasobów mieszkalnych („mozaika” własnościowa wspólnot mieszkaniowych dopełnia obraz problemu),
- bezrobocie,
4. obszary problemowe turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego:
- niski udział miejsc noclegowych w obiektach hotelowych w porównaniu z UE, ich niski standard i wysokie ceny, to główne powody słabego wykorzystania naturalnych zasobów uzdrowisk, w tym ich walorów turystycznych,
5. obszary problemowe terenów wiejskich:
- podstawowy problem małych gmin, głównie wiejskich, jest brak rudymentarnych instrumentów rozwojowych, choćby planów zagospodarowania przestrzennego. Brak wystarczającej infrastruktury drogowej, wodno – ściekowej, czy niezrekultywowane
Zbigniew Dynak 48
składowiska odpadów, to skutki wieloletnich zaniedbań i zwykłej biedy – będącej skutkiem braku przemysłu, czy przetwórstwa. Brak małych i średnich zakładów przetwórstwa rolno–
spożywczego, to główny problem i zarazem przyczyna zapóźnienia cywilizacyjnego wsi.
6. Instrumenty wsparcia procesów rozwojowych
Władza publiczna dysponuje instrumentami stymulacji wzrostu i interwencji w obszarach problemowych. Są to przede wszystkim:
- programy operacyjne wdrażane na poziomie krajowym, finansowane z funduszy europejskich (PO IG, PO IŚ, PO KL, PO RPW, PO PT, EWT),
- programy operacyjne wdrażane na poziomie regionalnym, finansowane z funduszy europejskich (RPO WD),
- nowe inicjatywy wspólnotowe JESSICA, JEREMIE i JASPERS, - programy operacyjne finansowane ze środków krajowych,
- inne instrumenty rozwoju, kreowane przez władze publiczne z zastrzeżeniem obowiązywania zasady legalizmu, a więc powoływane na podstawie prawa i zgodnie z prawem.
Ciekawym i jak można sądzić efektywnym instrumentem wsparcia procesów rozwojowych mogą okazać się nowe inicjatywy Komisji Europejskiej i Grupy Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Te inicjatywy mogą stać się ważnym uzupełnieniem wsparcia, w zakresie rewitalizacji miast i drobnego przemysłu, poprawy dostępu do kapitału dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, a także technicznego wsparcia w obszarze środowiska i transportu.
6.1. Inicjatywa JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas)
JESSICA skonstruowana została z myślą, aby udzielić wsparcia procesom zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Oparta jest na zasobach Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Banku Rozwoju Rady Europy. Oferuje ona Instytucjom Zarządzającym możliwość korzystania z zewnętrznych ekspertyz oraz pożyczek skierowanych na rozwój obszarów miejskich (włączając w to mieszkalnictwo). Wykorzystanie inicjatywy JESSICA w regionach wiązałoby się z utworzeniem Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich, na którego stworzenie zostałaby przeznaczona część środków programów operacyjnych. Fundusz ten wspierałby w formie zwrotnych pożyczek kompleksowe projekty mające na celu zrównoważony rozwój miast.
Pieniądze zwrócone do funduszu byłyby inwestowane, by następnie zostać ponownie wykorzystane do finansowania projektów miejskich. JESSICA to nowa możliwość dostarczająca odnawialnych środków finansowych, ale także pomoc ekspercka i administracyjna (www.jessica.europa.eu).
6.2. Inicjatywa JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises)
JEREMIE jest wspólnym przedsięwzięciem KE i Grupy EBI, służącym ułatwieniu dostępu do kapitału dla mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw. JEREMIE stanowi schemat wdrażania środków strukturalnych, wychodzący poza system dotacji i zakładający wsparcie działań wykorzystujących instrumenty inżynierii finansowej, zgodnie z art. 44 Rozporządzenia Rady nr 1083/2006. Wartością dodaną w ramach inicjatywy JEREMIE jest możliwość wykorzystania środków strukturalnych do wzmocnienia rynkowych, odnawialnych instrumentów finansowych służących wsparciu MŚP, a także możliwość elastycznego doboru instrumentarium zależnie od potrzeb regionalnych bądź krajowych oraz możliwość uniknięcia stosowania zasady „n+2/n+3”.
JEREMIE poszerza dostęp do wiedzy i doświadczenia Grupy EBI oraz zapewnia możliwość przyciągnięcia dodatkowych środków pochodzących z sektora prywatnego, zasobów Grupy EBI i innych międzynarodowych instytucji finansowych. Inicjatywa JEREMIE stanowi ważny element dla poprawy warunków funkcjonowania mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w państwach członkowskich UE. Polska jest zainteresowana prowadzeniem działań w powyższym zakresie i nie wyklucza wykorzystania możliwości oferowanych w ramach inicjatywy JEREMIE w obszarach, w których występują największe luki w dostępie do finansowania dla MŚP. JEREMIE ustanowiony został po to, by pomóc Instytucjom Zarządzającym pokonać problemy związane
„Wdrażanie i ewaluacja „Strategii rozwoju ...” 49 z brakiem doświadczenia w obsłudze kapitału wysokiego ryzyka oraz świadczeniu usług finansowych wobec MŚP (www.europa.korba.pl).
6.3. Inicjatywa JASPERS
(Joint Assistance to Support Projects in European Regions)
Wspólne wsparcie dla projektów w europejskich regionach. Cele inicjatywy JASPERS:
- wsparcie przygotowania dużych projektów inwestycyjnych,
- przyspieszenie przygotowania projektów umożliwiających wykorzystanie środków unijnych przyznanych Polsce,
- polepszenie jakości wniosków o dofinansowanie zatwierdzanych przez Komisję Europejską.
6.4. Kontrakt wojewódzki
Polityka rozwojowa na szczeblu krajowym napotyka na problem sektorowości. Minister Rozwoju Regionalnego, pomimo konstytucyjnej pozycji nie dysponuje skutecznymi instrumentami koordynacji tych polityk. Jednak w zakresie koordynacji polityk rządowych w odniesieniu do istotnych potrzeb regionów (województw) taki instrument koordynacji istnieje. Jest nim Kontrakt Wojewódzki. Marszałek Województwa i Wojewoda koordynuje projekty ze szczebla lokalnego i regionalnego. Minister Rozwoju Regionalnego koordynuje projekty sektorowe w regionach. Styk tych dwóch dobrych praktyk następuje w Kontrakcie Wojewódzkim. Ostatnio ten instrument nie był nazbyt często wykorzystywany. Jednak drzemie tu potencjał, w postaci możliwość lepszej koordynacji inicjatyw rządowo - samorządowych.
6.5. Inne instrumenty wsparcia
Jak wcześniej wspomniano, przyspieszanie rozwoju, który ma być do tego zrównoważony, wywołuje negatywne efekty uboczne. Kreatorzy polityki rozwojowej zmuszeni są reagować na te zjawiska.
Realizacja europejskiej polityki konwergencji – wywołuje efekt dywergencji wewnętrznej.
Dolny Śląsk upodabnia się do Saksonii. Ale Lubomierz coraz bardziej różni się od Lubina.
Odpowiedzią Województwa na takie zjawiska jest np. Dolnośląski Fundusz Pomocy Rozwojowej, instrument finansowany w całości z budżetu województwa i nastawiony na pomoc rozwojową dla gmin najbiedniejszych.
Dodatkowo reakcją na problemy społeczne, rodzinne, czy zawodowe jest wsparcie miękkich projektów w ramach PO KL. Przełamywaniu barier w rozwoju przedsiębiorstw ma służyć implementacja inicjatywy JEREMIE. Interwencja zawsze wywołuje skutki uboczne.
Województwo stara się na te zjawiska reagować systemowo i rozważnie 7. Wdrażanie, monitorowanie i ewaluacja strategii
Zarząd Województwa powołał zespół ds. wdrażania Strategii. Obok stałych członków Zespołu, podległych Marszałkowi Województwa do współpracy zostali zaproszeni wybitni przedstawiciele środowisk naukowych i instytucji otoczenia biznesu. Zespół pełni związane z wdrażaniem strategii funkcje: koncepcyjną, monitoringowo-wnioskodawczą, wewnętrznej dystrybucji informacji, promocyjną, kooperacyjną i doradczą.
Jednocześnie Samorząd Województwa uczestniczy w pracach mających na celu powołanie
„platformy wymiany myśli Dolny Śląsk 2050”. Do prawidłowego monitoringu niezbędne jest przygotowanie odpowiedniej bazy danych, na podstawie której można prowadzić analizy stanu aktualnego i zachodzących zmian. Zasadnicze informacje na temat rozwoju społeczno-gospodarczego regionu będą pochodziły z placówek statystyki państwowej. Wskaźniki można podzielić na wskaźniki programu, a także ze względu na kwestie ewaluacyjne wskaźniki:
skuteczności, efektywności i wykonania. Obecnie trwają prace nad przygotowaniem mierników monitorowania strategii (wskaźników skuteczności, efektywności i wykonania.).
Celem „Platformy” jest prowadzenie dyskursu nad ewaluacją strategii i przewidywaniem zmian. Prace ewaluacyjne są realizowane na trzech etapach: ex-ante, mid-term i ex post.
Zmiany warunków gospodarczych, społecznych i przestrzennych implikują konieczność ewaluacji Strategii i wdrażanie zmian do instrumentów polityki rozwojowej. Polityka rozwoju
Zbigniew Dynak 50
powinna być tak prowadzona, aby nie wywoływać efektu dywergencji wewnętrznej.
Gospodarowanie europejskimi środkami przeznaczonymi na rozwój regionów nie może odbierać możliwości wykorzystania własnego potencjału rozwojowego poszczególnych regionów. Nowe pola aktywności i współpracy, a także nowe wyzwania związane ze znoszeniem barier rozwojowych muszą przyczyniać się do podnoszenia atrakcyjności tych obszarów jak również rozwoju gospodarczego. Władze odpowiedzialne za prowadzenie polityki rozwoju powinny wskazywać jak umiejętnie i efektywnie wykorzystywać dofinansowania pochodzące z Unii Europejskiej, wskazując przy tym na możliwości wykorzystania własnego potencjału.
Literatura
Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku, 2005, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław.
IMPLEMENTATION AND EVALUATION OF “THE 2020 DEVELOPMENT STRATEGY FOR THE LOWER SILESIA PROVINCE” – PROBLEM AREAS
Key words: regional development, Lower Silesia, development strategy, evaluation Summary
The development strategy of a province is the most important document drawn up by the self-governments of the provinces, because it specifies the objectives and priorities of the regional development strategy. Moreover, a good strategy should also be of an integrative nature not only with respect to the inhabitants of the province, but also to non-government organizations and public administration units of all levels operating in a given area.
Zbigniew Dynak
Dyrektor Departamentu Rozwoju Regionalnego Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wybrzeże Słowackiego 12-14
50-411 Wrocław tel. (0–71) 776 93 91
e–mail: zbigniew.dynak@dolnyslask.pl
PRZEKSZTAŁCENIA REGIONALNYCH STRUKTUR FUNKCJONALNO–PRZESTRZENNYCH
„Europa bez granic – nowa jakość przestrzeni”
Maciej Zathey
Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu