Wprowadzenie układu z Schengen

Słowa kluczowe: Układ z Schengen, Obwód Kaliningradzki, współpraca transgraniczna 1. Wstęp

Do końca lat osiemdziesiątych Obwód Kaliningradzki, stanowiąc najbardziej na zachód wysuniętą i silnie zmilitaryzowaną część RFSRR, oddzieloną od niej terytoriami republik wchodzących w skład jednego państwa federacyjnego, pozostawał tematem tabu tak, jak gdyby

„nie istniał” na mapie politycznej. Sytuacja tego obszaru zaczęła się gwałtownie zmieniać na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Rozpad ZSRR sprawił, że region, który przez dziesięciolecia był zamkniętą bazą wojskową, ponownie znalazł się w centrum dyskusji politycznych. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę obwód został oddzielony od Rosji najpierw jednym, a następnie kilkoma państwami (Łotwa i Białoruś). Ostateczne wydzielenie obwodu ukształtowało się 8 grudnia 1991 roku, gdy przestał istnieć ZSRR. Rozszerzenie układu z Schengen w sposób istotny wpłynęło kontakty i współpracę transgraniczną z sąsiadami.

2. Wprowadzenie układu z Schengen

Przed rozszerzeniem obszaru Schengen przewidywano zaostrzenie polityki wizowej i granicznej w stosunku do naszych sąsiadów wschodnich, którzy znaleźli się poza tym obszarem.

Dotyczyć to miało wprowadzenia obowiązku wizowego, cen wiz oraz restrykcji procedury wizowej. Zakładano, że głównymi bezpośrednimi skutkami rozszerzenia, może być zmniejszenie intensywności ruchu osobowego, szczególnie w pierwszym okresie oraz wystąpienie trudności społeczno–ekonomicznych w regionach położonych przy granicy. Wprowadzane środki miały także utrudnić mieszkańcom krajów sąsiednich prowadzenie drobnego handlu.

Przewidywano także, że rozszerzenie obszaru Schengen w zasadniczy sposób wpłynie na efektywność polityki wschodniej nowych państw Unii Europejskiej, w tym także i Polski, osłabi pozytywną ofertę skierowaną do społeczeństw i rządów państw wschodnioeuropejskich oraz zmniejszy atrakcyjność tych krajów jako promotorów idei europejskiej (Jaroszewicz, 2007).

Aby ograniczyć dotkliwość i straty spodziewane po wprowadzeniu nowych zasad w kompetencjach krajowych pozostawiono możliwość wprowadzania pewnych ulg i uproszczeń.

Polska razem z państwami, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 roku, zaczęła w całości stosować dorobek prawny pod koniec 2007 roku. Już od 1 września 2007 roku udostępniono tym państwom System Informacyjny Schengen (SIS). Każdy podróżny otrzymujący wizę jest dokładnie sprawdzany, czy nie jest poszukiwany i czy inne państwa nie odmówiły mu wjazdu na swoje terytorium.

Mieszkańcy Obwodu Kaliningradzkiego, którzy do 1 czerwca 2007 roku mieli prawo do bezpłatnej wizy teraz zgodnie z porozumieniem zawartym 25 czerwca 2006 roku w Soczi pomiędzy Wspólnotą Europejską, a Federacją Rosyjską, od 1 czerwca 2007 roku muszą wnieść opłatę wizowa w kwocie 35 euro. Taka sama opłata dotyczy Polaków starających się o wizy rosyjskie.

Następstwem wprowadzonych opłat był fakt, że w czerwcu 2007 roku liczba wydawanych przez polski konsulat wiz w Kaliningradzie zmniejszyła się trzykrotnie w stosunku do poprzedniego miesiąca. Spadek zainteresowania mieszkańców Kaliningradu wyjazdami do Polski

Tadeusz Palmowski 132

odbił się także wyraźnie na miejscowych firmach turystycznych, które odnotowały spadek zainteresowania kilkudniowymi wycieczkami do Gdańska sięgającymi nawet 80%.¹

Zmniejszenie liczby pasażerów podróżujących jedyną pasażerską linią kolejową pomiędzy Gdynią i Kaliningradem spowodowało zmniejszenie liczby wagonów z dwóch do jednego w drugiej połowie roku 2008. W końcu 2008 roku zdarzało się, że linią autobusową Kaliningrad–

Gdańsk, poza kierowcą podróżowała tylko jedna osoba.

Przed wejściem do strefy Schengen przykładowo przejście graniczne Gronowo–

Mamonowo przekraczało w ciągu doby średnio od 2,5 do 5 tys. osób, w 2008 roku od 1,5 do 2 tys.

osób.

W celu aktywizacji kontaktów, w tym gospodarczych z Obwodem Kaliningradzkim, 15 maja 2002 roku LOT uruchomił połączenie lotnicze Warszawa–Kaliningrad. Samoloty LOTu od września 2002 roku odbywały na tej trasie nawet sześć rejsów tygodniowo. Port lotniczy im Chopina był dla mieszkańców Kaliningradu miejscem przesiadkowym w drodze do wielu miejsc w Europie i na świecie. 1 września 2008 roku ze względu na spadek liczby pasażerów i brak rentowności połączenie to zostało zawieszone.

W październiku 2007 roku rozpoczęły się rozmowy komisarza ds. stosunków zewnętrznych UE i Rady Państw Morza Bałtyckiego ze strona rosyjską, podczas których UE potwierdziła gotowość do wprowadzenia specjalnego trybu przekraczania granic Polski Litwy w postaci małego ruchu granicznego dla mieszkańców terenów położonych w pasie 30 km od granic. Władze Rosji zabiegają jednak, by małym ruchem granicznym objąć tereny do 50 km od granicy z Polską i Litwą.

Wprowadzenie wiz pomiędzy Polską a Rosją utrudniło i ograniczyło prowadzenie drobnego handlu przygranicznego, który przez całe lata był jednym ze sposobów łagodzenia społeczno–ekonomicznych problemów pogranicza. Jednak w procederze tym także nastąpiły zmiany. Miejsce mieszkańców Obwodu Kaliningradzkiego, zajęli Polacy, którym łatwiej jest przekroczyć granicę. Po stronie polskiej zniknęły kolejki samochodów oczekujących na przekroczenie granicy. Po stronie rosyjskiej pomimo spadku liczby osób i pojazdów przekraczających granicę, ze względu na procedury i celebrę urzędników rosyjskich, kolejki się nie zmieniły. Skrócenie czasu oczekiwania można znacząco przyspieszyć. W 2008 roku dodatkowa

„opłata” za to wynosiła 30 dolarów amerykańskich.

Zasady Schengen na szczęście nie wpłynęły na wyniki współpracy gospodarczej z Obwodem Kaliningradzkim. Obroty towarowe w roku 2007, w porównaniu do roku 2006 wzrosły o 18%. Wzrósł głównie eksport rosyjski do Polski, 50% eksportu stanowił gaz i produkty naftowe, następnie drewno i tarcica a także bursztyn. W imporcie produktów polskich do Obwodu Kaliningradzkiego dominują produkty żywnościowe, chemia gospodarstwa domowego, materiały budowlane i wykończeniowe, maszyny, meble, obuwie, inne towary użytkowe i wyroby z tworzyw sztucznych. Ogólna wielkość obrotów towarowych pomiędzy Polską i Obwodem Kaliningradzkim w 2007 roku według informacji Konsulatu Generalnego RP w Kaliningradzie, wyniosła 548 mln dolarów i wykazuje tendencje wzrostowe. Eksport do Polski wzrósł o 38% i osiągnął wielkość 74,3 mln dolarów. Import z Polski do obwodu wzrasta wolniej, w ciągi tego samego roku wzrósł tylko o 15,9%. Jego wartość wyniosła 473,7 mln dolarów. Szacuje się, że około 20% eksportu polskiego w imporcie obwodu pochodzi z obszaru pogranicza polsko–rosyjskiego. W Obwodzie Kaliningradzkim działa około 80 firm polskich reprezentujących mały i średni biznes. Niektóre z nich pochodzą z woj. warmińsko–mazurskiego.

Minimalna jest natomiast aktywność inwestycyjna polskiego biznesu, praktycznie nie ma inwestycji bezpośrednich. Stan ten wiąże się z „zaciśnięciem” przez granice zbyt małym rynkiem Obwodu Kaliningradzkiego i wysokich nakładach na logistykę przy wyjściu na wielki rynek rosyjski. Dlatego, wiele dużych polskich firm od razu wchodzi na ten rynek. Dodatkowo, polskich inwestorów ograniczają w obwodzie problemy z infrastrukturą, braki energetyczne i deficyt siły roboczej.

1 Zmiany, jakie nastąpiły w ruchu granicznym pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim, szerzej zostały przedstawione przez Anisiewicz w artykule pt. „Zmiany natężenia i struktury ruchu granicznego z Obwodem Kaliningradzkim w okresie poakcesyjnym”.

„Wybrane problemy pogranicza polsko–rosyjskiego ...” 133 3. Strategia rozwoju Obwodu Kaliningradzkego

W dokumencie pt. „Terytorialno–kompleksowy schemat planowania urbanistycznego rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego i jego części” zaprezentowano strategię rozwoju przestrzennego Obwodu Kaliningradzkiego do roku 2030. Uwzględniono w niej zachowanie równowagi ekologicznej, funkcjonowanie Obwodu Kaliningradzkiego w warunkach konkurencyjności i jego dynamiczny rozwój we współpracy pomiędzy Federacją Rosyjską i państwami Europy Bałtyckiej. Głównymi celami na poziomie federalnym i regionalnym wskazanymi w dokumencie jest określenie kierunków socjalno–ekonomicznych rozwoju obwodu.

Wymaga to:

− zabezpieczenia obwodu w jednej przestrzeni politycznej, ekonomicznej i obronnej Rosji,

− stworzenia warunków dla rozwoju socjalno–ekonomicznego regionu porównywalnego z poziomem rozwoju krajów sąsiadujących z Obwodem Kaliningradzkim.

Aby osiągnąć ten cel, głównym zadaniem federalnej polityki ekonomicznej jest polepszenie klimatu inwestycyjnego w obwodzie i podniesienie gospodarki do poziomu i jakości zapewniającej wyrównanie poziomu życia mieszkańców obwodu z poziomem życia mieszkańców sąsiednich krajów. Priorytetowe kierunki rozwoju socjalno–ekonomicznego obwodu to:

− rozwój kompleksu transportowego,

− rozwiązanie problemu niezależności energetycznej,

− transformacja struktury gospodarczej regionu w kierunku rozwoju eksportu i wzrostu produkcji antyimportowej spowodowana wzrostem aktywności innowacyjnej i priorytetowym rozwojem sektorów wysokich technologii,

− odbudowa przemysłu „bursztynowego” i kompleksu przetwórstwa rybnego,

− ulepszenie infrastruktury telekomunikacyjnej,

− wsparcie przedsiębiorczości rolno–spożywczej powołanej do zagwarantowania odbiorcom odpowiedniego poziom zaopatrzenia obwodu uniezależniającego od dostaw żywności z poza obwodu,

− rozwój kompleksu turystyczno–rekreacyjnego,

− dalszy rozwój procesów integracyjnych w sferze naukowo–badawczej.

Wskazano także osiem głównych celów rozwoju terytorium Obwodu Kaliningradzkiego:

1. integracja obwodu z krajami Europy Bałtyckiej,

2. utworzenie zbilansowanego, regionalnego systemu kształtowania osadnictwa,

3. poprawa jakości życia w peryferyjnych, rolniczych częściach obwodu i dywersyfikacja gospodarki małych miast,

4. utworzenie optymalnej sieci krajobrazów przyrodniczych i przyrodniczo–kulturowych.

Ukształtowanie dużych zintegrowanych stref przyrodniczych. Obszary te będą służyły stabilizacji ekologicznej regionu,

5. rozwój regionalnej infrastruktury turystycznej i jej integracja z infrastrukturą turystyczną Europy Bałtyckiej,

6. utworzenie efektywnego systemu ochrony zasobów wodnych i przybrzeżnych akwenów Zalewów Wiślanego i Kurońskiego od zagrożeń antropogenicznych,

7. techniczne udoskonalanie środków transportu, w tym systemów transportu zbiorowego.

Zmniejszenie negatywnego oddziaływania transportu na środowisko przyrodnicze,

8. rozwój systemów zaopatrzenia w energię, zabezpieczających energetyczne i ekologiczne bezpieczeństwo obwodu.

Aspekty, które dotyczą bezpośrednio lub pośrednio Polski wskazane w celu pierwszym to niedostateczna liczba przejść granicznych, niekonkurencyjne porty obwodu w porównaniu do portów polskich. Zakłada się pogłębienie kanału morskiego prowadzącego do Kaliningradu, rozbudowę istniejących portów, szczególnie systemów ro–ro, rozwój bałtyckich połączeń promowych oraz modernizację portu lotniczego.

Planuje się także rozwój współpracy transgranicznej (w przemyśle, w sektorze rolno–

spożywczym, handlu, turystyce rekreacji, ochronie środowiska i rozwoju infrastruktury granicznej) W szczególności dotyczy to miejscowości z przejściami granicznymi Mamonowo – Braniewo, Bagriationowsk – Bartoszyce i Oziersk – Gołdap.

Inne planowane formy kooperacji to:

Tadeusz Palmowski 134

− współpraca międzynarodowa w dziedzinie ekologii, turystyki i rekreacji,

− współpraca w dziedzinie ochrony transgranicznych systemów wodnych,

− rozwój Mazursko – Kurońskiego szlaku wodnego (Wielkie Jez. Mazurskie – Kanał Mazurski – Łyna – Pregoła – Dejma – Kanał Polesski – Zalew Kuroński – Bałtyk,

− rozwój komunikacji międzynarodowej pomiędzy Gdańskiem i Kaliningradem,

− wyodrębnienie korytarza transportowego Kaliningrad – Czerniachowsk – Augustów (Białystok) – Baranowicze – Grodno.

Dokument przewiduje także:

− rozbudowę portów morskich w Bałtyjsku, Swietłym i Kaliningradzie (planuje się także budowę nowego dużego portu głębokowodnego) i portu lotniczego Chabrowo,

− rozwój przewozów multimodalnych w tym budowę terminali multimodalnych (samochodowo–

kolejowych, kolejowo–kolejowych pomiędzy koleją europejską o rozstawie szyn 1435 mm i kolej WNP o rozstawie szyn 1520 mm),

− zbudowanie magistrali gazowej Grodno–Czerniachowsk (przez terytorium Polski) z możliwością zaopatrzenia w gaz ziemny północno–wschodnich województw Polski.

Trzy z czterech wariantów zaopatrzenia w energię elektryczną Obwodu Kaliningradzkiego dotyczą Polski. Dokument przewiduje wykorzystanie dla rozwoju sportów wodnych m.in. Zalewu Wiślanego, Kanału Mazurskiego i rzeki Łyny. W ramach rozwoju turystyki rowerowej, stanowiącej część międzynarodowego szlaku „Pierścienia Bałtyckiego” w rosyjskiej części Mierzei Wiślanej planuje się utworzenie centrum turystyki rowerowej i budowę sieci ścieżek rowerowych.

Dotyczy to także rezerwatu „Wisztynieckiego”.

Kaliningrad, Swietłogorsk i Bałtyjsk przewidziano do rozwoju turystyki festiwalowej i kongresowej. Funkcję uzdrowiskową pełnić mają dalej Swietłogorsk, Zelenoje, Otradnoje i Pioniersk. Nowe miejscowości przewidziane dopełnienia tej funkcji to Jantarnyj, Donskoje i Primorie. Centra turystyki historyczno–kulturowej i turystyki „nostalgicznej” to Kaliningrad, Swietłogorsk, Bagriationowsk, Czerniachowsk, Gusiew i Sowietsk.

Kaliningradzkie systemy rekreacyjno – turystyczne planuje się włączyć do sieci współpracy transgranicznej i międzynarodowej. Turystyka wodna dotyczyć może szlaków wodnych takich jak Kanał Augustowski, (Grodno–Augustów), szlaku wodnego Gdańsk –Elbląg – Kaliningrad – Kłajpeda. Do międzynarodowych tras turystycznych prowadzących z Obwodu Kaliningradzkiego włączone mają być m.in. Puszcza Augustowska, Biebrzański i Wigierski Park Narodowy, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich z Mikołajkami, szlak wodny Łyna – Pregoła łączący Mazury z Kaliningradem oraz Kanał Mazurski. Szlak miast hanzeatyckich połączyć ma Gdańsk–Kaliningrad i Rygę.

Cel szósty zakłada utworzenie efektywnego systemu ochrony zasobów wodnych i przybrzeżnych stref (obszarów) zalewów Wiślanego i Kurońskiego od zagrożeń antropogenicznych. W opracowaniu wskazano szczególnie na hipereutrofizację Zalewu Wiślanego.

Degradacja Zalewu Wiślanego wyklucza jego funkcje gospodarcze i obniża jakość funkcji rekreacyjnej wybrzeży. Głównymi źródłami zanieczyszczeń tego akwenu są miasta Kaliningrad, Swietłyj, Mamonowo i Ładuszkin. Związki biogeniczne (głównie fosfor i azot) odprowadzane są także do zalewu poprzez systemy melioracyjne. Odpady przemysłowe i komunalne składowane w 23 miejscach zajmują obszar ponad 100 ha. Znajduje się w nich kilka tysięcy ton związków toksycznych. Około 25% gnojowników związanych z hodowlą zwierząt usytuowano na terenach wodochronnych Pregoły, Prochładnoj, Łyny i innych rzek obwodu. Dokument wskazuje na międzynarodową odpowiedzialność za jakość wód zalewu. Wskazuje na konieczność budowy oczyszczalni ścieków m. in. w Kaliningradzie i Mamonowie.