Ruch naturalny

3. Ruch naturalny

Współcześnie Polska, w świetle poziomu dzietności w poszczególnych krajach Europy zajmuje jedno z ostatnich miejsc. Wśród wszystkich krajów Europy (48) Polska zajmuje 43 miejsce przed Bośnią i Hercegowiną – 1,18; Mołdawią – 1,22; Andorą – 1,23; San Marino – 1,24 oraz Słowacją – 1,24. Pozycja Polski (2006) wśród państw – członków UE w zakresie poziomu dzietności wykazuje, iż nasz kraj wykazujący współczynnik dzietności (TFR) na poziomie 1,27 lokuje się na 26, przedostatnim miejscu wśród krajów UE, przed Słowacją z dzietnością na poziomie 1,24 (por. Lanzieri, 2007).

Obserwując trend zmian dzietności kobiet w Polsce w okresie ostatnich 100 lat możemy stwierdzić ogromny spadek osiąganych wielkości od około 6,22 (dzieci na jedną kobietę) w 1900;

przez 3,72 w 1950, 2,92 w 1960; 2,25 w 1970; 2,28 w 1980; 2,04 w 1990; 1,33 w 2000 oraz poniżej 1,3 współcześnie (około 1,23 w 2004; 1,27 w 2006)². Bardzo niekorzystna pozycja Polski w Europie powoduje, iż także w skali globu nasz kraj zaliczany jest do obszarów o najgorszych wskaźnikach reprodukcji ludności i ma, według omawianych prognoz, w dalszym ciągu (2050) pozostać w zbiorze państw wyludniających się (tab. 3).

1 Severozapaden (Region Północno-Zachodni)jest jednym z 6 regionów planistycznych w Bułgarii utworzonych dla wykorzystania w programach rządowych środków z UE i nie stanowi elementu podziału administracyjnego. W skład wymienionego Regionu wchodzą 3 obwody (prowincje): Widin, Wraca, Motana.

2 Mimo tak znaczącej dynamiki spadku dzietności kobiet w Polsce nie są to procesy wyjątkowe w skali globu.

Największy spadek poziomu dzietności pomiędzy okresem 1970 – 1975 a 2005 – 2010 wystąpił w Mongolii – z dzietności 7,33 w latach 70-tych do 1,87 30 lat później (jest to spadek o blisko 75 % wielkości wyjściowej).

„Śląsk Opolski...” 63

Tab. 3. Poziom dzietności wśród 10 państw o najniższych wskaźnikach w latach 2005–2010 i 2045–2050

Najniższa dzietność 2005–2010 Najniższa dzietność 2045–2050 pozycja państwo wskaźnik pozycja państwo wskaźnik

1 Makao (Chiny) 0,91 1 Makao (Chiny) 1,31 2 Hong Kong (Chiny) 0,97 2 Hong Kong (Chiny) 1,34

3 Białoruś 1,20 3 Korea (Płd) 1,54

4 Korea (Płd) 1,21 4 Białoruś 1,58

5 Ukraina 1,22 5 Ukraina 1,59

6 Polska 1,23 6 Japonia 1,60

7 Bośnia i Hercegowina 1,23 7 Polska 1,60

8 Czechy 1,24 8 Bośnia i Hercegowina 1,61

9 Słowacja 1,25 9 Słowacja 1,63

10 Singapur 1,26 10 Singapur 1,64

- Świat 2.55 - Świat 2,02

Źródło: opracowanie własne na podstawie World Population…(2007)

Współcześnie na czele państw członków UE znajduje się, ze względu na poziom dzietności, Francja (2,01 w 2006; 1,98 w 2007) oraz kraje skandynawskie – po 1,85 i Wlk.

Brytania – także 1,85. W grupie państw zaliczanych w analizach Eurostatu do pozaunijnej Europy (członkowie Rady Europy) na czele znajduje się Azerbejdżan (2,33) i Turcja (2,18) oraz tuż poniżej granicy reprodukcji prostej – Islandia (2,07).

Biorąc pod uwagę istniejący trend przesuwania się średniego wieku kobiet w chwili urodzenia pierwszego dziecka¹ w kierunku grup starszych (rośnie liczba urodzeń w grupie kobiet w wieku 30–34 lata, co skraca czas na urodzenie kolejnego dziecka i podnosi ryzyko urodzeń z wadą genetyczną) można przyjąć, iż dzietność żeńska ogółem w Polsce zbliża się do poziomu 0,500–0,550 (w woj. opolskim dzietność żeńska wynosiła w 2005 – 0,515).

Posługując się inną miarą (współczynnikiem płodności) stwierdzamy ponownie niekorzystny wymiar przemian ludnościowych w woj. opolskim. W porównaniu do obniżających się w długookresowej perspektywie wielkości współczynników płodności w Polsce poniżej dopuszczalnej granicy procesu reprodukcji, jako skrajnie niekorzystne prezentują się analogiczne współczynniki dla woj. opolskiego.

Z punktu widzenia zróżnicowania przestrzennego obniżania wskaźnika poziomu urodzeń żywych należy zauważyć, iż trend spadkowy w woj. opolskim był szybszy aniżeli średnio w Polsce. W okresie 1993–2002 współczynnik płodności dla kobiet obniżył się z 51,2 do 35,1 (tj. natomiast 16,1 pkt) natomiast w woj. opolskim, mimo już początkowo niskiego pułapu wyjściowego (50,1 w 1993) współczynnik płodności w 2002 osiągnął wielkość 30,9 (tzn. był o 19,2 pkt niższy). O zadziwiającej uniwersalności modelu niskiej liczby dzieci w woj. opolskim wydaje się świadczyć nie tylko dalsze utrzymywanie się niższego współczynnika płodności w 2005 w stosunku do całej Polski, ale zwłaszcza fakt, iż wszystkie cząstkowe współczynniki płodności (dla poszczególnych grup wieku) są w woj. opolskim niższe, niż w całej Polsce.

Konsekwencją bardzo niekorzystnych wielkości wskaźników reprodukcji jest, przy mniejszych relatywnie zmianach w poziomie zgonów, poziom przyrostu naturalnego. Ustalone dla okresu 2005–2010 wskaźniki przyrostu naturalnego na poziomie globalnym wykazują, iż na 10 czołowych miejscach (w negatywnym sensie) są państwa Europy Środkowo–Wschodniej, ale bez Polski. W okresie 2045–2050 na liście państw o najmniejszym przyroście naturalnym pozostaną niektóre kraje EŚW (zwłaszcza Ukraina – o trwale najgorszych wskaźnikach), ale pojawi się na 9 miejscu Polska (przyrost naturalny -0,80, oraz kraje Dalekiego Wschodu).

W świetle prognoz Eurostatu ustalony przyrost naturalny ludności w poszczególnych regionach UE (NUTS 2) lokuje region opolski na 2 miejscu wśród polskich województw, co

1 Według autorskich wyliczeń opartych na serii porodów w szpitalu położniczym w Opolu (według danych dr. Romany Pawlińskiej-Chmary), średni wiek matek (wszystkich) rodzących dzieci w 2004 r. wynosił 27 lat. Wynik ten jest zgodny z danymi oficjalnymi dla całej zbiorowości kobiet woj. opolskiego.

Kazimierz Szczygielski 64

powoduje, biorąc pod uwagę pozycję całej Polski, iż województwo opolskie jest pod tym względem wśród najgorszych regionów w całej UE. Niekorzystną pozycję w Polsce, w zakresie przyrostu naturalnego region zawdzięcza najniższemu poziomowi urodzeń żywych (7,6 % dla okresu 2004–2031), przy średniej dla Polski na poziomie 9,3 %.Czołowa (w negatywnym wymiarze) pozycja województwa łódzkiego (por. ryc. 3) wynika z najwyższego prognozowanego poziomu zgonów w okresie 2004–2031 (Polska – 10,7 %; łódzkie – 12,5 %, opolskie – 10,9 %).

-4 -3,5 -3 -2,5 -2 -1,5 -1 -0,5 0 0,5 1

Ryc. 3. Przyrost naturalny w Polsce latach 2004–2031 według województw

Źródło: opracowanie własne na podstawie Lanzieri (2007), European Communities… (2007)

Bilans wymiany ludności z przyczyn naturalnych (urodzenia i zgony) rodzi pytanie o przebieg tego procesu w określonej perspektywie. Wykonana dla tego celu prognoza ludności w woj. opolskim w latach 2002–2020, w wersji biologicznej wykazuje, w odniesieniu do zmian struktury wieku ludności, pełne potwierdzenie projekcji europejskich.

Krzywe rozkładu liczby ludności ustalone dla 2002 i 2020 wykazują istotne różnice rozkładu wartości (ryc. 4). Najważniejsze różnice występują w trzech obszarach: krzywej gasnącej liczby dzieci i młodzieży, kumulacji ludności aktywnej zawodowo na pograniczu grupy mobilnej i niemobilnej, istotnego przyrostu ludności w grupie poprodukcyjnej, z zapowiedzią kolejnej kumulacji około roku 2050.

Niekorzystny obraz wymiany generacyjnej ludności regionu opolskiego nie wynika, jak ustalono wyżej, z wysokiego poziomu umieralności. Województwo oznacza się względnie korzystnymi parametrami w zakresie średniego dalszego trwania życia, m.in. z uwagi na najniższe w Polsce wskaźniki umieralności niemowląt. Pozycja regionu opolskiego w czołówce województw polskich ma o tyle istotne znaczenie jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, iż Polska nie należy do czołówki państw świata i Europy w tym zakresie. Wprawdzie średnie dalsze trwanie życia ustalone dla Polski za okres 2005–2010 (74,6 lat dla obojga płci) jest identyczne z średnią dla Europy, jednak należy zauważyć, iż średnia europejska jest zawyżana przez te państwa europejskie, które w skali globu także są na czołowych pozycjach (Japonia – 82,6; Islandia – 81,8; Szwajcaria – 81,7;

Hiszpania – 80,9; Szwecja – 80,9; Francja – 80,7).

4. Migracje

Migracje stanowią jeden z istotniejszych czynników zmian poziomu zaludnienia i struktury ludności badanych obszarów.

W świetle istniejących ustaleń przyjmujemy, iż Europa należy współcześnie do obszarów imigracji (przyjmujących) a nie do obszarów emigracji (wysyłających). W latach 2000–2050 Europa ma przyjąć około 4,5 mln migrantów, co stanowić będzie (w 2050) 0,7% całości ludności Europy. W tak zarysowanym kontekście istotny jest fakt, iż Polska pozostanie w dalszym ciągu (w okresie do 2030) krajem emigracyjnym, a nie, jak Europa w całości, krajem imigracyjnym.

„Śląsk Opolski...” 65 Dla oceny pozycji regionu opolskiego wśród innych regionów europejskich istotne jest określenie miejsca województwa wśród województw polskich.

Na podstawie ryc. 5 (oraz danych źródłowych) można jednoznacznie ustalić, iż województwo opolskie ma najmniej korzystny poziom wielkości salda migracji – zarówno migracji ogółem, w tym zarówno migracji zagranicznych, jak i krajowych. Oznacza to, iż region opolski traci migracyjnie ludność na każdym kierunku migracji – zagranicznym i krajowym.

0 5000 10000 15000 20000 25000

0 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 63 66 69 72 75 78 81 84

wiek(w latach)

liczba ludności (razem)

2002 2020

Ryc. 4. Prognoza ludności województwa opolskiego w latach 2002–2020 (wersja biologiczna według współczynników płodności 2000–2002)

Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS

-4,0 -3,0 -2,0 -1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0

Odchylenie poziomu migracji od średniej dla Polski(saldo migracji dla województwa minus saldo dla Polski) Małopolskie

Mazowieckie Wielkopolskie Lubuskie Pomorskie Łódzkie Świętokrzyskie Kujawsko-Pomorskie Dolnośląskie Podlaskie Zachodniopomorskie Lubelskie Warmińsko-Mazurskie Śląskie Podkarpackie Opolskie

województwa

Ryc. 5. Pozycja regionu opolskiego z tytułu salda migracji w okresie 2004–2031.

Średnia dla Polski = 100

Źródło: opracowanie własne na podstawie Lanzieri (2007), European Communities… (2007)

Kazimierz Szczygielski 66