Wybrane struktury demograficzne

Ryc. 2. Struktura płci i wieku odpływu migracyjnego w 2007 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i Statistiches AMT Mecklenburg–Vorpommern

Dobrym przykładem powiązań między przyrostem naturalnym, a migracyjnym jest typologia Webba (1963). W 2007 r. najliczniej reprezentowanymi typami na badanym terenie był typ H (38,5% ogółu) i typ G (28,5% ogółu). Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, iż charakteryzują się one rzeczywistym ubytkiem ludności. W przypadku Meklemburgii tylko powiat Greiswald reprezentował typ C, który charakteryzuje się przewagą przyrostu migracyjnego nad przyrostem naturalnym. Pozostałe powiaty znalazły się w grupie jednostek deopopulacyjnych głównie z przewagą emigracji nad ubytkiem naturalnym (typ G).

Nieco odmiennie wygląda sytuacja na terenie woj. zachodniopomorskiego. Z jednej strony na obszarach peryferyjnych dominuje typ H charakteryzujący się rzeczywistym ubytkiem ludności spowodowanym ogólnie migracjami z terenów o niskim stopniu urbanizacji, zaniedbanymi infrastrukturalnie, a przede wszystkim czynnikiem wypychającym pozostaje wysokie bezrobocie.

Przykładowo w powiecie świdwińskim w 2007 r. stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 29,5% w powiecie łobeskim 29,0% czy w powiecie drawskim 27,8%. Powiaty wykazujące przyrost lub najmniejszy ubytek migracyjny koncentrowały się wokół największych miast w regionie zachodniopomorskim. Takie miast jak Szczecin, Koszalin, czy Kołobrzeg charakteryzuje relatywnie dobra sytuacja na rynku pracy, co stanowi czynnik przyciągający, jednak proces suburbanizacji powoduje przenoszenie się mieszkańców do gmin podmiejskich.

4. Wybrane struktury demograficzne

Konsekwencją procesów demograficznych i migracyjnych jest struktura wiekowa ludności i płci. Z punktu widzenia możliwości reprodukcyjnych regionów ważne znaczenie ma struktura płci. W woj. zachodniopomorskim w miastach występuje nadwyżka kobiet nad mężczyznami, w 2007 r. na 100 kobiet przypadało 105,7 mężczyzn. Procesem maskulinizacji objęte są gminy położone w strefach peryferyjnych, o charakterze rolniczym (Jażewicz, 2006). Podobna sytuacja ma miejsce w Meklemburgii, w 2007 r. na 100 mężczyzn przypadało tu 101,7 kobiet. O ile przewaga kobiet w miastach nie wzbudza negatywnych procesów, o tyle ich niedobór na wsi jest zjawiskiem niekorzystnym. Niedobór młodych kobiet (20–29 lat) powoduje m.in. spadek zawieranych małżeństw, a to z kolei przyczynia się do spadku liczby urodzeń i nasilenia procesów starzenia się ludności. W latach 1999–2007 liczba mieszkańców w woj. zachodniopomorskim zmniejszyła się o 0,2%, podczas gdy liczba ludności w wieku 65 lat więcej wzrosła o 9,6%.

W Meklemburgii natomiast tempo przyrostu ludności w wieku 65 lat i więcej było nieco wolniejsze i wynosiło 3,7%. Przeprowadzone badania biorąc pod uwagę różne parametry struktury wieku, wykazały duże zróżnicowanie badanego zjawiska w podziale na miasto–wieś i w układach regionalnych. Zdecydowanie szybciej postępuje proces starzenia demograficznego w ośrodkach

„Problemy rozwoju regionalnego…” 79 miejskich, gdzie odpływ ludności w wieku produkcyjnym mobilnym jest bardzo gwałtowny.

Przykładowo w Szczecinie w latach 1999–2007 liczba ludności w wieku powyżej 65 lat zwiększyła się z 45,8 tys. osób w 1999 r. do 103,8 tys. w 2007 r. tj., w Świnoujściu z 3,2 tys. do 8,9 tys. czy Koszalinie z 9,5 tys. do 25,8 tys. Wśród miast niemieckich np. w Rostoku przyrost ludności w omawianej kategorii wiekowej wynosił 48,9%, w Neubrandenburgu 52,9%, w Stralsundzie 40,0%.

Ostatecznie do scharakteryzowania sytuacji demograficznej na obszarze badań przyjęto następujące dostępne cechy badawcze:

− gęstość zaludnienia,

− przyrost ludności w %,

− przyrost naturalny na 1 000 mieszkańców,

− saldo migracji na 1 000 mieszkańców,

− % ludności w wieku 0–15 lat,

− % ludności wieku 65 lat i powyżej,

− liczba małżeństw na 1 000 mieszkańców.

Ogólny obraz demograficzny w powiatach woj. zachodniopomorskiego i Meklemburgii–

Pomorze Przednie ukazano za pomocą metody modelowej Hellwiga (1968). Poszczególne powiaty potraktowano jako elementy m–wymiarowej przestrzeni oraz ustalono odległości taksonomiczne poszczególnych elementów od punktu zwanego modelem. Syntetyczną miarę długości i–tego powiatu od teoretycznie ustalonego wzoru, czyli Di wyznaczono według wzoru (Hellwig, 1968):

0 i0

c 1 c

D i = −

∑

−

= ^m

i

k t j tij

c₀ (₀ )²

sd

x c₀ =⁻j+2 oraz

Di – syntetyczna miara odległości i–tego powiatu od teoretycznie ustalonego wzorca, c_i0 – taksonomiczna odległość i–tego powiatu od wzorca rozwoju,

xj

− – średnia arytmetyczna ciągu ci0 (i = 1, 2, 3, ..., n), S_d – odchylenie standardowe ciągu ci0,

t_ij – zestandaryzowane wartości cechy j–tej w powiecie i, t_0j – wartości wzorca rozwoju (j = 1, 2, ...., m)

m – liczebność zbioru cech,

n – liczebność zbioru ocenianych powiatów.

Wartości wskaźnika syntetycznego (D_i) są miarą unormowaną i przyjmują wartości SD przedziału (0, 1). Im wyższa wartość wskaźnika, tym korzystniejsza sytuacja demograficzna w powiecie. Przeprowadzona procedura badawcza pozwoliła podzielić na podstawie wyliczonych wskaźników (D_i) zbiór 39 powiatów na 4 klasy podobieństw (ryc. 3).

Rozpiętość wskaźnika była dość znaczna i wahała się od 0,0184 w powiecie Deminin do 0,4352 w powiecie stargardzkim (ryc. 3).

Iwona Jażewicz 80

Meklemburgia - Pomorze Przednie woj. zachodniopomorskie

Klasy typów powiatów wg Di I klasa 0,4 i powyżej II klasa 0,3 - 0,4 III klasa 0,2 - 0,3 IV klasa poniżej 0,2

Ryc. 3. Typologia powiatów ze względu na poziom rozwoju demograficznego w świetle metody Hellwiga

Źródło: opracowanie własne

Do klasy pierwszej, a więc powiatów o najkorzystniejszej sytuacji demograficznej powiatów 2007 r. należało 10 powiatów, w tym tylko 2 powiaty z Landu Meklemburgia Pomorze Przednie. O bardzo dobrej sytuacji demograficznej, w przypadku omawianej grupy powiatów, zadecydowało po stronie niemieckiej położenie w strefie oddziaływania największego miasta w regionie, jakim jest Rostock, gdzie widoczne są procesy suburbanizacji, a co za tym idzie napływ ludności młodej charakteryzującej się dużą prężnością biologiczną. Natomiast po stronie polskiej są to powiaty, w których podwyższona rodność rekompensuje ubytki migracyjne.

Drugą grupę o dobrej sytuacji demograficznej w 2007 r. stanowiło 11 powiatów, powiatów tym 9 powiatów z woj. zachodniopomorskiego. W tej klasie typologicznej znalazły się m.in. największe miasta regionu zachodniopomorskiego jak Szczecin i Świnoujście, a także powiaty ziemskie o niewielkiej dynamice wzrostowej mieszkańców oraz z nadmiarem odpływu ludności ze względu na bardzo trudny lokalny rynek pracy.

Do kolejnej grupy powiatów o mniej korzystnej sytuacji demograficznej należało 5 powiatów ziemskich, w tym tylko powiat policki po stronie polskiej.

Czwartą grupę o niekorzystnych uwarunkowaniach demograficznych tworzyło aż 11 powiatów, tj. 28,2 % ogólnej liczby jednostek poddanych badaniu, w tym 10 powiatów należało do Meklemburgii. Są to powiaty depopulacyjne, o zdeformowanej strukturze demograficznej I bardzo małym potencjale rozwojowym.

5. Podsumowanie

Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, iż obszar Meklemburgia–Pomorze Przednie/województwo zachodniopomorskie położony na pograniczu polsko–niemieckim charakteryzują podobne problemy ludnościowe, choć natężenie ich jest zdecydowanie większe po stronie niemieckiej. W rezultacie prowadzonych rozważań stwierdzono niekorzystne trendy demograficzne, tj. obniżenie prężności biologicznej, procesy depopulacji oraz zdeformowane struktury płci i wieku. Wydaje się, że istniejąca trudna sytuacja demograficzna ma swoje uwarunkowania historyczne, ściśle bowiem pilnowana granica państwowa do 1989 r. stwarzała ograniczenia rozwojowe, a obszary przygraniczne położone z dala od centrum nie były przedmiotem specjalnych zainteresowań polityki regionalnej państwa. Dodatkowo w okresie transformacji ustrojowe ujawniły się problemy na lokalnym rynku pracy, zwłaszcza na obszarach po byłych gospodarstwach państwowych zarówno po stronie polskiej jak i niemieckiej były to tereny o wybitnym charakterze rolniczym. W efekcie postępuje deficyt urodzeń, migracja ludzi młodych i starzenie się społeczeństwa. Konsekwencje wymienionych przemian demograficznych

„Problemy rozwoju regionalnego…” 81 prawdopodobnie spowodują m.in. zmiany struktury osadniczej, zmiany w ukształtowanej infrastrukturze społecznej oraz rosnące zapotrzebowanie na usługi dostosowane do potrzeb osób starszych.

Literatura

Ciok S., 2004, Pogranicze polsko–niemieckie. Problemy współpracy transgranicznej, Acta Universitatis Wratislaviensis, no 2603, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, ss. 260.

Ciok S., Dołzbiasz S., Leśniak M., Raczyk A., 2008, Polska–Niemcy. Współpraca i konkurencja na pograniczu, Studia Geograficzne 81, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

Gorzelak G., Bachtler J., Kasprzyk M., 2004, Współpraca transgraniczna Unii Europejskiej:

Doświadczenia polsko–niemieckie, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych I Lokalnych UW, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Gruchman B., 2000, Perspektywy rozwoju zachodnich regionów Polski, Biuletyn KPZK PAN, z. 191.

Grykień S., 2004, Przekształcenia w rolnictwie Europy Środkowo–Wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem nowych krajów związkowych Niemiec, Polski i Ukrainy, Studia Geograficzne 76, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasady i strukturę kwalifikowanych kadr, Przegląd Statystyczny, z. 4, s. 307–327.

Ilnicki D., Jakubowicz E., 1996, Zróżnicowanie poziomu rozwoju społecznego na obszarach przygranicznych, (w:) Kitowski J. (red), Problemy regionalnej współpracy transgranicznej, Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 10.

Jażewicz I, 2006, Interregional disproportions of the coastal regions in Poland, Acta Geographica Universitatis Comenianae, No 49, Univerzita Komenskeho, Bratislava,s.137–145.

Jurek J., 1996, Identyfikacja i percepcja barier współpracy transgranicznej w regionie szczecińskim, (w:) Kitowski J. (red), Problemy regionalnej współpracy transgranicznej , Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 10.

Pogranicze niemiecko–polskie jako problem polityki regionalnej, 1992, Friedrich–Ebert–Stiftung, IGiPZ PAN, Warszawa.

Rydz E., 1998, Przekształcenia struktur funkcjonalno–przestrzennych w regionach nadmorskich, (w:) Ciok S., Łoboda J. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno–

przestrzennych , Studia Geograficzne LXIX, Wrocław, s.195–213.

Rydz E., 2006, Przemiany struktur społeczno–gospodarczych w okresie transformacji systemowej na Pomorzu Środkowym, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk.

Stasiak A., 1993, Wybrane problemy rozwoju ludnościowego Przygranicza Regionu Zachodniego Polski, (w:) Stasiak A., Miros K. (red.), Problematyka zachodniego obszaru pogranicza, IGiPZ PAN, Podstawy rozwoju zachodnich i wschodnich obszarów przygranicznych Polski, Biuletyn nr 1, Warszawa.

Stryjakiewicz T., 1996, Uwarunkowania polsko–niemieckiej współpracy przygranicznej na tle polityki regionalnej, (w:) Chojnicki Z., Stryjakiewicz T. (red.), Problemy współpracy regionalnej w polsko–niemieckim obszarze przygranicznym, Biuletyn KPZK PAN, z. 171, Warszawa.

Webb J.W., 1963, The natural and migrational components of population changes in England and Wales 1921–1931, Economic Geography, vol. 39, s. 130–148.

Węcławowicz G., Degórski M., Komornicki T., Korzeń J., Bański J., Soja R., Śleszyński P., Więckowski M., 2006, Studia nad przestrzennym zagospodarowaniem obszaru wzdłuż granicy polsko–niemieckiej, Prace Geograficzne, Nr 207, IGiPZ PAN.

Iwona Jażewicz 82

PROBLEMS OF REGIONAL DEVELOPMENT ON POLISH AND GERMAN FRONTIER