Słowa kluczowe: autostrada, rozwój regionalny i lokalny, przekształcenia funkcjonalne, przekształcenia przestrzenne
1. Wprowadzenie
Autostrada A4 jest ważnym elementem III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego.
Jest ona osią łączącą miasta, gminy i regiony położone w przestrzeni południowej Polski, a także obszary wschodniej i zachodniej Europy. Autostrada stwarza bardzo dobre połączenia regionu z innymi obszarami w kraju i za granicą. We wszelkich dokumentach odnoszących się do programowania rozwoju regionalnego, wskazuje się na istotną jej rolę w kształtowaniu rozwoju konkurencyjnego. Uważa się, że stanowić powinna rdzeń kształtującego się regionu gospodarczego. Obecność autostrady oraz towarzyszącej jej infrastruktury należy traktować jako swego rodzaju płaszczyznę dla wymiany osób, dóbr, wiedzy i kapitału. Rola tych obiektów w rozwoju ludnościowym i gospodarczym jest bardzo duża, gdyż wpływa na koncentrację kapitału.
Uwidacznia się to kształtowaniem struktur organizacyjno – decyzyjnych i finansowo – produkcyjnych. Te natomiast tworzą się w takich miejscach przestrzeni, które stwarzają najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji siedzib zarządów oraz jednostek produkcyjnych i usługowych, a zatem wyróżniają się największą konkurencyjnością przestrzenną(Zioło, 2004).
Doświadczenia zagraniczne wskazują, że budowa autostrady generuje ożywienie gospodarcze przede wszystkim w najbliższym pasie – o szerokości 3–5 km od jej przebiegu, a także w strefach regionalnych węzłów autostradowych sprawiając, że trasy autostrad stają się osiami rozwoju gospodarczego (Koziarski, 2004). Zachodzące w tej strefie przemiany przestrzenno –gospodarcze dotyczą przede wszystkim: deglomeracji przemysłu z regionów rozwiniętych do regionów zaniedbanych, budowy centrów logistycznych, pobudzenia lokalnych inicjatyw gospodarczych, otwarcia nowych rynków zbytu dla produkcji rolniczej, wzrostu wartości gruntów, przekształcenia struktury rolnej, rozwoju sieci handlowej i turystycznej oraz dynamicznego rozwoju miast i wzrostu liczby mieszkańców. Przedstawione przekształcenia zaistniały na przykład w mieście Teleford w Wielkiej Brytanii, w którym wybudowanie autostrady spowodowało dynamiczny rozwój miasta poprzez przyciągnięcie inwestorów, aktywizację działalności przemysłowej i usługowej oraz szybki wzrost liczby mieszkańców (Koziarski, 2004).
Wskazywane czynniki uważane są za mocne strony a zarazem szanse rozwoju regionów, w tym także województwa opolskiego (Strategia rozwoju…, 1999). Aktywizacja gospodarcza w regionie oraz rozwój zasobów ludzkich oczekiwany jest w paśmie położonym wzdłuż autostrady A4. Szczególnie duża koncentracja podmiotów gospodarczych przewidywana jest na obszarach węzłowych autostrady (Plan zagospodarowania…, 2002). Dotychczasowe analizy prowadzone zakresie tym zakresie w odniesieniu do obszaru województwa opolskiego dowodzą, że obecność autostrady ma znaczenie w kształtowaniu rozwoju społeczno – gospodarczego i przestrzennego, choć jest ono zróżnicowane przestrzennie (Słodczyk i Szafranek, 2004).
2. Cel, przedmiot i zakres badań
Przedmiotem opracowania są przekształcenia funkcjonalne i przestrzenne na terenie gmin położonych w strefie oddziaływania autostrady A4. Podstawowym celem niniejszych badań jest identyfikacja i określenie kierunków przekształceń funkcjonalno – przestrzennych na przyjętym
Janusz Słodczyk, Edyta Szafranek 196
obszarze badawczym. Zakres przestrzenny badań obejmuje gminy położone w województwach:
dolnośląskim, opolskim, śląskim, w tym wybrane studia przypadków (gminy, na terenie których znajdują się węzły autostradowe). Zakres czasowy badań zawiera się w latach 2000 – 2007.
W toku badawczym opracowania wyróżniono kilka etapów. Pierwszy etap ma na celu identyfikację zmian w zakresie wybranych cech charakteryzujących zmiany ludnościowe i gospodarcze na przyjętym obszarze badania. Dokonano tego poprzez obliczenie zmian wartości wskaźników charakteryzujących sytuację ludnościową i gospodarczą badanego obszaru w latach 2000 i 2007 na podstawie danych statystycznych1. Zakres zmian umożliwi wyznaczenie rejonów, które cechują się dynamiką lub regresją rozwoju. Istotne jest, w jaki sposób kształtują się te procesy na obszarze, przez który przebiega autostrada A4.
W kolejnym kroku badawczym dokonana została analiza przeobrażeń struktury przestrzennej na terenach gmin zlokalizowanych w rejonach węzłów autostradowych.
Dotychczasowe badania dowodzą, że w największym stopniu przekształcenia struktury przestrzennej zachodzą na terenach położonych w miejscach zjazdów z autostrady.
Ostatnim etapem w przyjętej procedurze badawczej jest analiza kierunków planowania przestrzennego oraz ofert inwestycyjnych wyznaczonych na terenach gmin przyległych do autostrady A4. Dokonanie takiego przeglądu daje podstawę do wnioskowania o kierunkach rozwoju wyróżnionych gmin oraz ich aktywności wobec inwestorów.
3. Wyniki badawcze
Analizując sytuację ludnościową na terenie objętym badaniem należy stwierdzić, że autostrada nie jest istotnym czynnikiem kształtującym przyrost liczby ludności bądź jej strukturę.
Zjawisko to obrazują ryciny 1 i 2. Przyrost liczby ludności związany jest z innymi uwarunkowaniami, wśród których największe znaczenie ma bliskość dużych miast. Nie zaznacza się także większy udział ludności w wieku produkcyjnym w pasie gmin położonych w sąsiedztwie autostrady. Można stwierdzić, że autostrada A4 nie generuje rozwoju ludnościowego w strefie jej oddziaływania.
spadek liczby ludności przyrost liczby ludności
brak danych największ y przeciętny najm niejszy
WROCŁAW
OPOLE
KATOWICE GLIWICE ZGORZELEC
Ryc. 1. Zmiana liczby ludności w gminach województw:
dolnośląskiego, opolskiego i śląskiego w latach 2000 – 2007
1 Źródłem informacji statystycznych jest Bank Danych Regionalnych GUS
„Przemiany funkcjonalno – przestrzenne…” 197
Źródło: opracowanie własne brak danych spadek
Zmiana liczby ludności w wieku produkcyjnym
niewielki przyrost przeciętny przyrost wysoki przyrost
WROCŁAW
OPOLE
KATOWICE GLIWICE ZGORZELEC
Ryc. 2. Zmiana liczby ludności w wieku produkcyjnym w gminach województw:
dolnośląskiego, opolskiego i śląskiego w latach 2000 – 2007.
Źródło: opracowanie własne
Analiza wskaźnikowa zjawisk gospodarczych w latach 2000 – 2007 wskazuje na zróżnicowane oddziaływanie autostrady na przekształcenia funkcjonalne obszarów będących w strefie jej przebiegu.
Biorąc pod uwagę ogół podmiotów gospodarczych należy stwierdzić, iż w badanym okresie przyrost ich liczby miał charakter wyspowy. W strefie przebiegu autostrady występują gminy, w których zaznaczył się średni i znaczący w skali regionu przyrost liczby podmiotów gospodarczych (ryc. 3).
brak danych niski przy ros t średni przy ros t wysoki przyrost
WROCŁAW
OPOLE
KATOWICE GLIWICE ZGORZELEC
Ryc. 3. Zmiana liczby podmiotów gospodarczych w gminach województw:
dolnośląskiego, opolskiego i śląskiego w latach 2000 – 2007.
Źródło: opracowanie własne
Są to przede wszystkim gminy, na terenie których zlokalizowane są zjazdy z autostrady oraz te, które położone są w ich sąsiedztwie. Na podobne procesy wskazują badania brytyjskie (Pugh i Fairburn, 2008). Stwierdza się na ich podstawie, że koncentracja podmiotów gospodarczych charakterystyczna jest dla obszarów o wysokim stopniu dostępności do autostrady, wyrażonym odległością czasową. W strefie 5 minut odległości czasowej lokowanych jest najwięcej podmiotów gospodarczych, a każda kolejna ekwidystanta wyznacza obszar o niższym stopniu lokalizacji inwestycji gospodarczych. Strefa zaniku koncentracji inwestycji gospodarczych związanych z obecnością autostrady ograniczona jest 15 minutową odległością od autostrady.
Janusz Słodczyk, Edyta Szafranek 198
Badania wykazują, że nie zaznacza się natomiast zwarte, ciągłe pasmo podwyższonej koncentracji podmiotów gospodarczych. Badania przeprowadzone w odniesieniu do każdej sekcji działalności gospodarczej potwierdzają tę zasadę. Przyrost liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON, należących do różnych sekcji działalności PKD występuje wyspowo wzdłuż autostrady. Koncentracja podmiotów gospodarczych dotyczy przede wszystkim sekcji: działalność produkcyjna, budownictwo, handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów mechanicznych, motocykli i innych artykułów, hotele i restauracje, transport, gospodarka magazynowa, łączność. Lokalizacja podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w pozostałych sekcjach PKD nie wykazuje istotnego związku z obecnością autostrady.
Ma natomiast związek z przestrzennymi uwarunkowaniami kształtowania się potrzeb społecznych, których zaspokojenie jest ich celem.
Większość władz gmin położonych w rejonach zjazdów z autostrady dostrzega w ich obecności czynnik rozwoju, a przede wszystkim wzrost atrakcyjności inwestycyjnej. Przegląd strategii rozwoju wybranych gmin oraz innych dokumentów programujących politykę rozwoju, jednoznacznie wskazuje na podwyższoną aktywność wobec inwestorów. Wyraża się ona przede wszystkim stwarzaniem i promowaniem ofert inwestycyjnych. Spośród wielu gmin położonych w pasie autostrady: 14 z województwa dolnośląskiego, 10 z opolskiego i 5 ze śląskiego oferuje tereny inwestycyjne położone w sąsiedztwie autostrady. Oferta jest zróżnicowana pod względem rodzajowym i wielkości powierzchni, jednakże większa część spośród tych gmin oferuje kilka takich terenów. Do liderów pod tym względem należą: Pieńsk, Bolesławiec, Wądroże Wielkie, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Krapkowice, Gogolin, Opole, Ujazd, Mysłowice, Katowice, Gliwice, Chrzanów. W wymienionych gminach oferta zamyka się w przedziale 5 – 10 terenów inwestycyjnych.
W odróżnieniu od gmin „węzłowych”, które kształtują w swoich strategiach rozwoju politykę pro–autostradową, gminy „tranzytowe” w większości preferują politykę izolacyjną. Jej celem jest przede wszystkim minimalizacja negatywnego oddziaływania autostrady na środowisko lub w ogóle nie odnoszą się do przebiegu autostrady (Słodczyk i Klimek, 2006).
Gminy cechujące się aktywnością wobec inwestorów osiągają w konsekwencji przestrzenne przekształcenia swoich terenów. Nowe tereny inwestycyjne objęte są miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Wyznacza się na ich obszarze nowe funkcje, wśród których najczęstszymi są: handlowa, gastronomiczna, magazynowa, obsługi komunikacji samochodowej, produkcyjna, rozrywkowa, składowa.
Charakterystycznym przykładem, wysokiego poziomu aktywności wobec inwestorów i wykorzystania dostępności do autostrady jako szansy rozwoju jest gmina Ujazd (województwo opolskie). Na terenie tej gminy zlokalizowane są dwa węzły autostradowe: Olszowa i Nogowczyce.
W oparciu o to uwarunkowanie zdefiniowany został jeden z kierunków rozwoju gminy jako:
gospodarczy rozwój małej i średniej przedsiębiorczości. W celu jego realizacji dokonane zostały zmiany w planie zagospodarowania przestrzennego dla tego obszaru na przemysłowe, usługowo – produkcyjne, magazynowo – składowe, obsługi komunikacji samochodowej, usług handlu i gastronomii. Teren ten ma powierzchnię 325 ha i obejmuje 31 różnej wielkości działek inwestycyjnych, które jednak zgodnie z wolą potencjalnych inwestorów mogą być łączone (Oferta inwestycyjna…, 2008). Obecnie jest systematycznie uzbrajany pod kątem oczekiwań przyszłych inwestorów. Cały omawiany teren nosi nazwę Strefa Aktywności Gospodarczej w Gminie Ujazd.
Aktualnie zlokalizowanych jest w Strefie 10 inwestycji, do których należą: ARDAGH INVESTMENTS Sp. z o.o., EDBIT–STAL Sp. z o.o., Glob Nieruchomości Knyziak i Żółtowski Sp.J., HABA – BETON Johann Bartlechner Sp. z o.o., Trade Sp. z o.o., KAUFLAND Polska Markety Sp. z o.o., MEISER Polska Sp. z o. o., ProLogis Poland LXI Sp. z o.o., „SEEK”
Sp. z o.o., Unitube Sp. z o.o.
4. Podsumowanie
Przeprowadzone badania wskazują na niejednoznaczny wpływ autostrady A4 na tereny położone w pasie jej przebiegu.
Miary statystyczne nie uwidaczniają kształtowania się pasma podwyższonej aktywności gospodarczej w strefie autostrady A4. Pod tym względem wyróżniają się pojedyncze gminy, na terenie których lub w pobliżu których zlokalizowane są węzły autostradowe. Są to rejony o najwyższym stopniu dostępności do autostrady i dlatego stają się miejscem lokalizacji nowych
„Przemiany funkcjonalno – przestrzenne…” 199 inwestycji. Autostradę A4 cechuje „efekt tunelu”, co oznacza, że tendencje rozwojowe, wzmożonego zainwestowania dotyczą głównie rejonów węzłów autostradowych. Strefy położone między węzłami nie uwarunkowują swojego rozwoju w oparciu o „bliskość” autostrady. Aspekt ten uwidacznia, że autostrada A4 oddziałuje przede wszystkim na przekształcenia funkcjonalno – przestrzenne oraz rozwój społeczno – gospodarczy jednostek lokalnych. To przede wszystkim gminy stają się jednostkami, dla których bliskość autostrady wyznacza przemiany funkcjonalne i przestrzenne. Zmiany te są słabiej widoczne w skali regionalnej. Na tej podstawie można stwierdzić, że w perspektywie długookresowej ukształtuje się wzdłuż autostrady A4 sieć wyizolowanych ośrodków wzrostu – jednostek zainwestowanych o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Dokonując analizy przekształceń funkcjonalnych można stwierdzić, że wśród potencjalnych funkcji na obszarach oddziaływania autostrady A4 wyróżnia się: magazynową, składową, produkcyjną, logistyczną i usługową. Są to sfery gospodarki narodowej, które nabierają znaczenia w rejonach objętych oddziaływaniem autostrady.
Literatura
Koziarski S.M., 2004, Rozwój przestrzenny sieci autostrad na świecie. Wydawnictwo UO Opole.
Oferta Inwestycyjna. Strefa Aktywności Gospodarczej w Gminie Ujazd, www.ujazd.pl, 02.10.2008r.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa opolskiego, UMWO Biuro Planowania Przestrzennego, Opole 2002.
Pugh G., Fairburn J., 2008, Evaluating the Effects of the M6 Toll Road on Industrial Land Development and Employment, Regional Studies, Vol. 42.7, pp.977 – 990.
Słodczyk J., Szafranek E., 2004, Przeobrażenia struktury społeczno – gospodarczej na obszarze między aglomeracją Wrocławia a Opolem, (w:) Szołek K., Zakrzewska – Półtora A.(red.), Obszary metropolitalne a rozwój regionalny i lokalny, Wrocław.
Słodczyk J., Klimek R., 2006, Wpływ autostrady A4 na strategie rozwoju i planowanie przestrzenne w gminach na przykładzie regionu opolskiego, (w:) Strahl D.(red.), Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, AE we Wrocławiu, Wrocław.
Strategia rozwoju województwa opolskiego na lata 2000 – 2015, UMWO Opole 1999.
Zioło Z., 2004, Procesy i modele kształtowania krajowych układów regionalnych, (w:) Mikołajewicz Z. (red.), Procesy i kierunki przemian gospodarczych i społecznych w Polsce w okresie transformacji, Opole.
THE FUNCTIONAL AND SPATIAL TRANSFORMATIONS IN THE AREAS LOCATED WITHIN THE BELT OF THE A4 MOTORWAY
Key words: motorway; local and regional development, functional transformations, spatial transformations
Summary
The paper deals with the problem of functional and spatial transformations in the area of communes located in the influence zone of the A4. The aim of the study is to identify and determine directions of the kinds of transformations in the area chosen for the study. The spatial scope of the research covers communes located in dolnośląskie (Lower Silesian), Opole and śląskie (Silesian) Provinces, while the time of the study spans the years 2000–2007.
To conduct the research the following stages were differentiated: calculating the changes in the value of indexes which characterize the state of population and economy of the examined area in the years 2000 and 2007, analyzing the transformation of the spatial structure of communes situated in the areas with motorway knots, as well as analyzing the directions of spatial planning and investment offers in the areas adjacent to the A4 motorway. The research carried out points to the fact that statistical measures do not display any formation of a belt of higher business activity within the zone of the A4. The motorway influences – primarily – the functional and spatial transformations and the socioeconomic development of local units. The A4, moreover, is characterized by the so–called “tunnel effect”, which means that developmental trends of intensive
Janusz Słodczyk, Edyta Szafranek 200
investment concern mainly the areas with the knots, while the zones located between them are not conditioned by development relying on the “nearness” of the motorway. In the long–term perspective there will form, along the A4, a network of isolated centers of rise – invested in units of a high level of economic development. Among the potential functions in the areas remaining under the influence of the A4 the following are enumerated: providing warehouse and storage space, facilitating production, ones pertaining to logistics and services.
prof. dr hab. Janusz Słodczyk dr Edyta Szafranek
Katedra Geografii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Wydział Ekonomiczny
Uniwersytet Opolski
ul. Ozimska 46a, 45–058 Opole e–mail: jslod@uni.opole.pl e–mail: eszafranek@uni.opole.pl