Przestrzenne zróżnicowanie demograficzne

W 2007 r. na badanym terenie obejmującym 46 066 km² zamieszkiwało 3,4 mln osób.

Polska część obszaru ze Szczecinem jako stolicą regionu i największym centrum obejmowała powierzchnię 22 892 km² (tj. 4,7 % całkowitej powierzchni), natomiast część niemiecka obejmowała 23 174 km² (tj. 50,3 %). Strefa przygraniczna natomiast zajmowała łącznie 14 315 km² (7 559 km² po stronie polskiej i 6 756 km² po stronie niemieckiej). Jeśli w odniesieniu do powierzchni były to wartości zbliżone, to w przypadku ludności strefę przygraniczną polską zamieszkiwało w 2007 r. 832,7 tys. osób, a strefę przygraniczną niemiecką 474,6 tys. osób. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w strefie przygranicznej znajdowały się 4 powiaty grodzkie i 10 powiatów ziemskich, z czego po stronie polskiej 2 powiaty grodzkie (Szczecin i Świnoujście) oraz 6 powiatów ziemskich (powiat kamieński, goleniowski, policki, gryfiński, pyrzycki i myśliborski), po stronie niemieckiej 2 powiaty grodzkie (Greifswald i Stralsund) oraz 4 powiaty ziemskie (Nordvorpommern, Ostvorpommern, Rügen i Uecker–Randow).

Rozwój ilościowy jest istotną oznaką koniunktury gospodarczej i atrakcyjności ośrodka lub regionu. Atrakcyjność miejsca pracy i zamieszkania powoduje imigrację ludności. W przypadku badanego obszaru od 1990 r. generalnie następuje spadek liczby ludności. W latach 1990–2007 liczba mieszkańców zmniejszyła się z 3,6 mln w 1990 r. do 3,4 mln osób w 2007 r. Przy czym po stronie polskiej liczba mieszkańców wykazuje stagnację (wzrost o 0,5 %), natomiast po stronie niemieckiej jest to wyraźna regresja (spadek o 11,9 %). Przeprowadzone badania jednoznacznie wykazały, że występują wyraźne dysproporcje wewnątrzregionalne w odniesieniu do zmian

Iwona Jażewicz 76

zaludnienia. Wśród 39 powiatów najliczniejszą grupę stanowiły powiaty o regresywnym typie zmian ludnościowych (ubytek ludności powyżej 5 %) (ryc. 1). Zdecydowanie gorsza jest sytuacja po stronie niemieckiej, gdzie na 18 powiatów aż 13 wykazuje ubytek ludności, w przypadku woj.

zachodniopomorskiego tylko powiat świdwiński wykazuje tendencje depopulacyjne. Regiony wyludniające to jednostki położone na terenach w przeszłości silnie związanych z obsługą rolnictwa uspołecznionego. Przykładowo w gminach powiatu świdwińskiego, tj. Sławoborze, Rąbino udział gospodarki uspołecznionej w ogólnej powierzchni użytków rolnych sięgał 3/4 powierzchni (Rydz, 2006), podobnie w przypadku Landu Meklemburgia–Pomorze Przednie do sektora państwowego należało 95,4 % użytków rolnych (Grykień, 2004).

progresywne

o umiarkowanym rozwoju stagnujące

regresywne Powiaty

Meklemburgia - Pomorze Przednie woj. zachodniopomorskie

Ryc. 1. Dynamika zmian liczby ludności w latach 1990–2007 (1990=100%)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i Statistiches AMT Mecklenburg–Vorpommern

Krach sektora państwowego w rolnictwie spowodował załamanie lokalnych rynków pracy i podstaw egzystencji ośrodków wiejskich, z reguły małych miast związanych z obsługą rolnictwa państwowego. W zaistniałej sytuacji mamy do czynienia z regionami o nieatrakcyjnym miejscu pracy, a co za tym idzie nieatrakcyjnym miejscu zamieszkania.

Uwagę zwracają natomiast powiaty o progresywnych zmianach demograficznych.

Zarówno po stronie polskiej, jak i niemieckiej, są to tereny z jednej strony wyróżniające się atrakcyjnym nadmorskim położeniem, z drugiej pozostają pod silnym oddziaływaniem największych miast w systemie osadniczym. Po stronie polskiej pod wpływem ośrodka ponadregionalnego (kategoria 7 w sieci europejskiej), jakim jest Szczecin i ośrodka regionalnego, tj. Koszalina. Na pograniczu niemieckim w strefie wpływu ośrodków regionalnych, tj. Rostoku, Wismarku; ośrodka ponadregionalnego, tj. Schwerina. Tworzą one strefy podmiejskie, które szybko dezagraryzują się i urbanizują. W strefach tych następuje szybki rozwój funkcji pozarolniczych, zatrudnienia, wykształcenia, a także wzrost liczby mieszkańców.

Z przeprowadzonych badan wynika, że rozmieszczenie i gęstość zaludnienia cechowały się dużym zróżnicowaniem przestrzennym. Średnia gęstość zaludnienia na badanym obszarze była stosunkowo niska w 2007 r., wynosiła 91,3 osoby/km² i wyraźnie odbiegała od przeciętnej wartości w Polsce (122 osoby/km²) i Niemczech (231 osób/km²⁾, przy czym po stronie polskiej i niemieckiej kształtowała się na zbliżonym poziomie (w woj. zachodniopomorskim wynosiła 74,0 osoby/km², w Meklemburgii 74,5 osób/km²). Koncentracja przestrzenna ludności na badanym obszarze obejmuje w zasadzie dwa pasma osadnicze. Jedno z nich dotyczy osadnictwa wiejskiego w strefie nadmorskiej, drugie zaś to gminy skoncentrowane wokół jąder układu osadniczego, jakim pozostaje Szczecin i Koszalin na terenie woj. zachodniopomorskiego oraz Wismark, Rostok i Schwerin na terenie Kraju Związkowego Meklemburgia–Pomorze Przednie.

„Problemy rozwoju regionalnego…” 77 3. Tendencje zmian w przyroście rzeczywistym ludności

W ujęciu bilansowym na zmiany liczby ludności wpływ mają przede wszystkim wielkość przyrostu naturalnego i saldo migracji.

Z dotychczasowych badań jednoznacznie wynika, że na obszarze Meklemburgia–Pomorze Przednie/woj. zachodniopomorskie zarysowuje się tendencja do spadku przyrostu naturalnego, szczególnie po stronie niemieckiej widoczny jest ubytek naturalny ludności (tab. 1). Zaistniała sytuacja ma związek prawie wyłącznie ze spadkiem wskaźnika urodzeń po stronie polskiej i utrzymującej się na zbliżonym poziomie liczbie zgonów, podczas gdy po stronie niemieckiej utrzymuje się na jednakowym poziomie liczba urodzeń, a zwiększa się liczba zgonów.

Należy w tym miejscu podkreślić, że spadek liczby urodzeń determinują dwa czynniki. Po pierwsze zmiana liczby kobiet w wieku najwyższej płodności, po drugie wskaźnik płodności kobiet. O ile zmniejszenie liczby kobiet w wieku rozrodczym jest efektem falowania wyżów i niżów demograficznych, to w przypadku zmniejszenia płodności zgodnie z opisywaną w teorii przejścia demograficznego nałożyły się zjawiska towarzyszące transformacji społeczno–

gospodarczej i bardzo zła sytuacja ekonomiczna młodych małżeństw. Ma ona szczególne znaczenie w zachodniej i północnej Polsce, gdzie poza obszarem aglomeracji szczecińskiej jest bardzo zła sytuacja na rynku pracy (Węcławowicz i Degorski, 2006). Konsekwencją zaistniałej sytuacji pozostaje zmniejszający się przyrost naturalny (tab. 1). O ile po stronie polskiej ubytek naturalny ludności dotyczy dwóch powiatów grodzkich tj. Szczecina i Świnoujścia to na obszarze Meklemburgii–Pomorze Przednie oprócz miasta Greiswald wszystkie powiaty wykazują ubytek naturalny ludności.

Tab. 1. Zmiany w ruchu naturalnym ludności na obszarze Meklemburgia–

Pomorze Przednie/ woj. zachodniopomorskie w latach 1990–2007

Wyszczególnienie a – w liczbach

b – na 1000 ludności Małżeństwa Urodzenia

żywe Zgony Przyrost

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa; Statistisches AMT Mecklenburg – Vorpommern, 2007

Dysproporcje wewnątrzregionalne widoczne są, jeśli chodzi o ruch wędrówkowy ludności.

W okresie zmian systemowych po stronie polskiej nastąpiło widoczne zmniejszenie obrotu migracyjnego. Spadek ten związany był z zahamowaniem strumienia odpływa ze wsi do miasta, na co wpływ w pierwszym rzędzie miała trudna sytuacja na rynku pracy i mieszkań w miastach.

W Meklemburgii pomimo znacznych nakładów finansowych rządu niemieckiego na wyrównanie dysproporcji warunków życia między terenami byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, znaczna grupa Niemców z Pomorza Przedniego emigruje do sąsiednich landów, ale położonych na terenie byłej Republiki Federalnej Niemiec. Niewątpliwie dużym zagrożeniem z punktu widzenia demograficznego pozostają migracje ludzi młodych (ryc. 2). Po stronie niemieckiej w 2007 r. aż 22,6 tys. osób (tj. 57,3% całkowitego odpływu) to ludzie w wieku 20–35 lat, a głównie kierunki

Iwona Jażewicz 78

migracji to sąsiadujący z Meklemburgią, od strony zachodniej Land Szlezwik–Holsztyn, Hamburg i Land Dolna Saksonia. W woj. zachodniopomorskim w układzie przestrzennym największe znaczenie miał strumień odpływu migracyjnego do woj. pomorskiego (17,0% ogółu odpływu), woj. wielkopolskiego (15,1%) i woj. lubuskiego (11,0%).

0

Meklemburgia - Pomorze Przednie woj. zachodniopomorskie

%

Ryc. 2. Struktura płci i wieku odpływu migracyjnego w 2007 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i Statistiches AMT Mecklenburg–Vorpommern

Dobrym przykładem powiązań między przyrostem naturalnym, a migracyjnym jest typologia Webba (1963). W 2007 r. najliczniej reprezentowanymi typami na badanym terenie był typ H (38,5% ogółu) i typ G (28,5% ogółu). Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, iż charakteryzują się one rzeczywistym ubytkiem ludności. W przypadku Meklemburgii tylko powiat Greiswald reprezentował typ C, który charakteryzuje się przewagą przyrostu migracyjnego nad przyrostem naturalnym. Pozostałe powiaty znalazły się w grupie jednostek deopopulacyjnych głównie z przewagą emigracji nad ubytkiem naturalnym (typ G).

Nieco odmiennie wygląda sytuacja na terenie woj. zachodniopomorskiego. Z jednej strony na obszarach peryferyjnych dominuje typ H charakteryzujący się rzeczywistym ubytkiem ludności spowodowanym ogólnie migracjami z terenów o niskim stopniu urbanizacji, zaniedbanymi infrastrukturalnie, a przede wszystkim czynnikiem wypychającym pozostaje wysokie bezrobocie.

Przykładowo w powiecie świdwińskim w 2007 r. stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 29,5% w powiecie łobeskim 29,0% czy w powiecie drawskim 27,8%. Powiaty wykazujące przyrost lub najmniejszy ubytek migracyjny koncentrowały się wokół największych miast w regionie zachodniopomorskim. Takie miast jak Szczecin, Koszalin, czy Kołobrzeg charakteryzuje relatywnie dobra sytuacja na rynku pracy, co stanowi czynnik przyciągający, jednak proces suburbanizacji powoduje przenoszenie się mieszkańców do gmin podmiejskich.