Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pogranicza Polsko–Czeskiego 1. Charakterystyka obszaru opracowania

Obszar pogranicza polsko–czeskiego rozciąga się po obu stronach pasma Sudetów, w większości obejmując tereny o górskim i podgórskim charakterze. Ze względu na tę naturalną barierę obie części obszaru pogranicza były dość trudno dostępne i słabo ze sobą powiązane. Przez dziesiątki lat, nadgraniczny, peryferyjny charakter obszaru stanowił dodatkową barierę dla wielofunkcyjnego rozwoju społeczno – gospodarczego, dlatego kryzys strukturalny związany z transformacją ustrojową lat 90. był tu szczególnie dotkliwie odczuwalny. Stopniowe stabilizowanie gospodarki, a także przystąpienie Polski i Czech do Unii Europejskiej stworzyły nowe perspektywy rozwojowe dla obszaru pogranicza.

Obszar współpracy transgranicznej² obejmuje ok. 37 000 km² , z których 24 000 km² leży po stronie Polskiej, stanowiąc ok. 8% terytorium kraju, zaś 13 000 km² znajduje się po stronie czeskiej obejmując 16 % powierzchni kraju. Długość granicy państwowej wynosi ok. 750 km i jest najdłuższym pograniczem państwowym Republiki Czeskiej. W układzie administracyjnym obszar pogranicza obejmuje 51 jednostek statystycznych NUTS 4, z których 37 należy do 4 polskich regionów, a 14 do 5 krajów czeskich. Liczba ludności na pograniczu sięga 5.8 miliona mieszkańców, żyjących głównie w miastach, lecz obserwuje się tu wyraźny ubytek ludności – statystycznie większy niż odpowiednie średnie krajowe dla obu państw. Na obszarze notuje się także stosunkowo wysoką stopę bezrobocia, z tym, że to niekorzystne zjawisko występuje ze znacznie większym nasileniem po stronie polskiej.

4.2. Metoda – trzy filary

Jak wspomniano wcześniej, w 2002 roku rządy Polski i Republiki Czeskiej podjęły decyzję o opracowaniu wspólnego dokumentu poświeconego zagadnieniom rozwoju przestrzennego obszaru pogranicza. Na etapie początkowym sporządzono dwie niezależne części analityczne – polską i czeską – oparte o wspólnie uzgodniony program działań. Nawet w tej fazie utrzymanie, po obu stronach granicy, reżimu jednolitego zakresu i czasu wykonania nie było sprawą łatwą, ze względu na odmienne systemy i stosowane metody planistyczne, rozbieżność regulacji ustawowych a nawet inny zakres danych statystycznych. Ostatecznie, w 2005 roku, zamknięto obie, krajowe części dokumentu i podjęto decyzję o opracowaniu, na ich podstawie, dokumentu zintegrowanego. Nazwano go „syntezą dokumentów krajowych”, jednak w rzeczywistości powstał dokument całkowicie oryginalny pod względem struktury, metody i zawartości.

Jednym z najpoważniejszych problemów przy jego opracowaniu było właśnie uzgodnienie wspólnej metody i jednorodnej struktury. Wynikało to głównie z różnic w systemach planistycznych obu krajów. Na etapie analitycznym dokumentu, kiedy prace odbywały się niezależnie po obu stronach granicy, nie potrafiono uzgodnić nawet jego wspólnej, jednobrzmiącej nazwy! Po stronie polskiej sporządzono bowiem „Studium zagospodarowania przestrzennego pogranicza”, które przedstawiało przede wszystkim wizję rozwoju przestrzennego obszaru, bez precyzowania programowego konkretnych zadań inwestycyjnych. Po stronie czeskiej sporządzono natomiast „Studium rozwoju pogranicza”, które koncentrowało się na koordynacji działań ochronnych i inwestycyjnych na opracowywanym obszarze. Z zapisu obu dokumentów dało się jednak wyłowić wspólne idee i cele dotyczące zagadnień szczegółowych. Dały one podstawę dla przyjętej metodyki i co za tym idzie – całej struktury dokumentu.

W konsekwencji, w konstrukcji wspólnego dokumentu „Studium...” przyjęto podejście stosunkowo nowe w europejskim planowaniu, odchodzące od klasycznego podziału na sfery:

1 Po stronie czeskiej: Ministerstwo pro mistni rozvoj, po stronie polskiej: Ministerstwo Infrastruktury.

2 Obszar w zasięgu wsparcia Programu Współpracy Transgranicznej Interreg III A Polska– Czechy (2004–06).

„Nowe instrumenty dla nowych wyzwań ...” 105 społeczną, gospodarczą i przyrodniczą, które coraz wyraźniej wzajemnie się warunkują, powodując trudności w jednoznacznej diagnozie problemów, a co za tym idzie we wskazaniach strategicznych.

Podwaliną dla obranej metody był, zaproponowany przez stronę czeską, podział na czynniki rozwoju i ochrony. Początkowo podział ten miał jedynie służyć rozwarstwieniu i uczytelnieniu bogatego materiału kartograficznego, niekoniecznie decydując o strukturze treści. Został on jednak pogłębiony i rozwinięty¹, pozostawiając zagadnienia ochrony jako niezależny filar metody, natomiast czynniki rozwojowe dzieląc według ich znaczenia dla procesów spójności terytorialnej.

Ostatecznie dokument skonstruowano wokół trzech zasadniczych grup czynników, warunkujących przemiany przestrzenne pogranicza. Są to:

1. spójność zewnętrzna obszaru, 2. spójność wewnętrzna obszaru,

3. ochrona i przywracanie wartości zasobom naturalnym i kulturowym.

Te trzy sfery stanową swoisty kręgosłup opracowania, na którym oparto strukturę jego części diagnostycznej oraz strategicznej.

Spójność zewnętrzna obszaru – to grupa czynników związanych z uczestnictwem pogranicza w globalnych i kontynentalnych procesach wzrostu, warunkująca jego powiązania z resztą przestrzeni europejskiej oraz powstawanie centrów regionalnych. Studium ukazuje i charakteryzuje obszar pogranicza na tle terytorium Unii Europejskiej oraz, w nieco dokładniejszym przybliżeniu, na tle otaczających regionów. Filozofią takiego podejścia było potraktowanie tego obszaru jako całości, jako charakterystycznej, spójnej części terytorium europejskiego i określenie potencjału, jaki wspólnie posiada.

Spójność wewnętrzna obszaru – to grupa czynników mających wpływ na funkcjonowanie obszaru jako spójnego regionu transgranicznego, a więc tworzenie lepszych powiązań obu stron pogranicza. Osiągnięcie spójności wewnętrznej obszaru jest warunkiem koniecznym dla przełamania opóźnienia rozwojowego, spowodowanego długotrwałą peryferyzacją. Spójność wewnętrzna dotyka dużej grupy problemów, z których w „Studium...” skoncentrowano się na zagadnieniach o wyraźnym wymiarze przestrzennym. Do najważniejszych należą powiązania infrastrukturalne, zarówno w zakresie komunikacji drogowej i kolejowej, jak też sieci infrastruktury energetycznej, gazowej, czy zagadnień gospodarki wodno–ściekowej. Grupa ta obejmuje także system przejść granicznych. W „Studium...” analizowano potencjał w zakresie współpracy ośrodków administracyjnych i naukowo–badawczych oraz innowacyjności. Wskazano krystalizujące się i możliwe powiązania rożnych sfer gospodarki, w perspektywie tworzenia sieci kooperacyjnych, a także pola konfliktów przestrzennych w ujęciu transgranicznym.

Omówione powyżej dwie grupy czynników związane są przede wszystkim z procesami inwestycyjnymi na pograniczu. Trzecia natomiast koncentruje się wokół problematyki zagadnień ochrony (w rozumieniu nie tylko ochrony wartości przyrodniczych, ale także szeroko rozumianego dziedzictwa kultury) i ma ona niezwykle istotne znaczenie dla prawidłowego i harmonijnego rozwoju przestrzennego każdego obszaru, zwłaszcza dysponującego takim bogactwem walorów jak pogranicze polsko–czeskie.

4.3. Znaczenie i funkcja dokumentu

Dokument „Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pogranicza Polsko–Czeskiego”

opracowywany był w okresie kilku lat, w pełnej koordynacji strony czeskiej i polskiej oraz z poszanowaniem wzajemnych ustaleń. Przy opracowaniu dokumentu autorzy wykorzystali uwagi członków Polsko–Czeskiej Grupy Roboczej ds. Rozwoju Pogranicza i Programów Wspierających a także przedstawicieli ministerstw i regionów obu krajów.

Rolą studium jest wspieranie działań z zakresu planowania przestrzennego na pograniczu polsko–czeskim, dlatego jego treści zawierają przede wszystkim:

- zbiór informacji o najważniejszych problemach i zjawiskach przestrzennych na terytorium kraju sąsiedniego,

1 Szczególne znaczenie dla wypracowania końcowej struktury miały idee dr Macieja Borsy eksperta w dziedzinie europejskiego planowania przestrzennego i naukowego konsultanta „Studium…”.

Magdalena Belof 106

- wspólny, analityczny i koncepcyjny materiał wyjściowy dla aktualizacji planów krajów i województw, ich programów rozwojowych oraz innych koncepcji rozwojowych poziomu regionalnego,

- zintegrowany przegląd kartograficzny sytuacji po obu stronach granicy jako materiał wyjściowy i negocjacyjny dla podejmowania bardziej szczegółowych zadań i działań,

- usystematyzowany zbiór celów rozwojowych dla pogranicza polsko–czeskiego,

- propozycje wspólnych działań, które mogą być podjęte przez podmioty na pograniczu polsko–

czeskim, a także przez szersze międzynarodowe zespoły w ramach projektów europejskich.

Studium wydane i rozpowszechnione zostało w 3 wersjach językowych: polskiej, czeskiej i angielskiej, zarówno w tradycyjnej formie książkowej, jak też na płytach CD. Jako dokument o charakterze międzynarodowym, stanowi ono bazę dla ustaleń i negocjacji na tym poziomie i silny argument m.in. dla:

- pozyskiwania środków pomocowych ze źródeł UE,

- wprowadzania nadzwyczajnych działań ochronnych lub rozwojowych wymagających uznania wielu stron,

- ustaleń dotyczących kierunku rozwoju rozpatrywanego obszaru na szczeblu zainteresowanych rządów, ministerstw, urzędów administracyjnych regionalnych i lokalnych, euroregionów oraz pozostałych stowarzyszeń lub inicjatyw na pograniczu polsko–czeskim,

- negocjacji międzynarodowych na temat koncepcji rozwoju przestrzennego tej części Europy Środkowej, w tym zwłaszcza trójpunktu polsko–czesko–niemieckiego oraz polsko–czesko–

słowackiego.

Jednak korzyści oraz praktyczne skutki wspólnego „Studium...” powinny pomóc w szczególności w procesie decyzyjnym administracji regionalnych – w koordynacji ich działań, zwłaszcza w wymiarze transgranicznym lecz także w wymiarze międzyregionalnym po stronie każdego z państw. Dokument posłużyć może także jako projekt pilotażowy i baza metodyczna dla opracowań o podobnym charakterze na pozostałych pograniczach Polski lub na innych „obszarach styku”.

5. Podsumowanie

Nie ulega kwestii, iż dla harmonijnego rozwoju terytorialnego Unii Europejskiej konieczne jest współdziałanie państw w planowaniu przestrzennym, w tym zwłaszcza na obszarach pograniczy. W świetle braku odpowiednich ogólnoeuropejskich regulacji w tym zakresie nieodzownym elementem jest współpraca zainteresowanych stron.

W przypadku pogranicza polsko–czeskiego tradycja współpracy w zakresie planowania przestrzennego ma już blisko 20 lat i prawdopodobnie przebiega tu w sposób bardziej harmonijny niż na pozostałych polskich pograniczach. Warto zastanowić się w tym miejscu co stanowi istotne elementy sukcesu we współpracy na tym polu? Wydaje się, że po pierwsze współpraca w dziedzinie planowania przestrzennego na pograniczu musi angażować wszystkie poziomy administracji w obu krajach. Oznacza to przy tym nie tylko horyzontalny dialog pomiędzy odpowiednimi poziomami w obu krajach, ale także przepływ informacji i konsultacje pomiędzy poszczególnymi poziomami: lokalnym, regionalnym i krajowym w każdym z państw. Pamiętać przy tym należy, że w obecnym systemie prawno–administracyjnym tylko zaangażowanie poziomu rządowego zagwarantować może wdrożenie programów i inicjatyw podejmowanych lokalnie. Po drugie planowanie transgraniczne – jak każde planowanie – jest procesem długotrwałym, dlatego też należy zapewnić kontynuację i stabilność struktur eksperckich. Po trzecie, planowanie przestrzenne na pograniczach powinno opierać się o metody innowacyjne i oryginalne, tak aby możliwe było zagwarantowanie spójności zapisów takich dokumentów z systemami planistycznymi zaangażowanych państw. I wreszcie po czwarte: dokument planistyczny dla obszarów transgranicznych powinien powstawać w oparciu o rzeczywisty międzynarodowy spór i dialog a nie tylko przybierać formę kolażu przygotowanych oddzielnie części.

Wydaje się, że na pograniczu polsko–czeskim stało się możliwe wypracowanie nowego typu dokumentu planistycznego odpowiadającego wyzwaniom nowych uwarunkowań położenia w zmieniającej się Europie.

„Nowe instrumenty dla nowych wyzwań ...” 107

Literatura

Belof M., 2007, Studium dla pogranicza polsko–czeskiego, Urbanista nr 9 (2007), s. 19–24.

Belof M., 2006, Międzynarodowy wymiar planowania przestrzennego – potrzeby, możliwości, efekty, (w): Urbanistyka w działaniu teoria i praktyka, Urbanista, Warszawa, s. 254–

257.

Belof, M., Polański, T., 2005, Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pogranicza Polsko–

Czeskiego – uwarunkowania i perspektywy, Biuletyn Konferencji Kłodzko–Orlicko, Duszniki Zdrój, s. 11–14.

Strategia Rozwoju Pogranicza Polsko–Czeskiego, 2000, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Rzeczpospolitej Polskiej, Wrocław.

Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pogranicza Polsko–Czeskiego. Synteza Dokumentów Krajowych, 2006, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa.

Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pogranicza Polsko–Czeskiego. Część polska, 2005, Ministerstwo Budownictwa, Warszawa.

NEW INSTRUMENTS FOR NEW CHALLENGES IN TRANSBORDER PLANNING