Edukacja medyczna i szkolenie personelu medycznego

Dwanaście uniwersytetów i 41 szpitali klinicznych posiada akredytację do prowadzenia wyższych studiów medycznych na kierunku lekarskim. Dodatkowo dziesięć uczelni prowadzi studia lekarsko-dentystyczne. Studia stacjonarne są finansowane z budżetu państwa, aczkolwiek większość szkół medycznych przyjmuje studentów także na studia płatne w ramach studiów niestacjonarnych (na studia płatne można przyjąć maksymalnie 30% ogólnej liczby studen-tów). Studia na kierunku lekarskim i lekarsko-dentystycznym trwają odpowiednio sześć oraz pięć lat, kończą się uzyskaniem odpowiednio dyplomu lekarza i lekarza dentysty. W 2008 roku 2 411 studentów uzyskało dyplom ukończenia studiów na kierunku lekarskim i 817 na kierunku lekarsko-dentystycznym.

Wszyscy absolwenci medycyny mają obowiązek odbycia stażu podyplomowego w jednym z akredytowanych szpitali. Staż dla absolwentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycz-nego trwa odpowiednio 13 lub 12 miesięcy i kończy się lekarskim egzaminem państwowym (LEP) lub lekarsko-dentystycznym egzaminem państwowym (L-DEP). Studenci, którzy zdali LEP lub L-DEP mogą ubiegać się o prawo do wykonywania zawodu oraz wpis do rejestru lekarzy i lekarzy dentystów. Ustawą z 2011 r. o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty zmieniono dotychczasowy system kształcenia podyplomowego lekarzy i lekarzy dentystów. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami, staże podyplomowe według starego systemu oferowane będą po raz ostatni w dniu 1 października 2017 r. - dla absolwentów kierunku lekarskiego i 1 października 2016 r. - dla absolwentów kierunku lekarsko-dentystycznego. Studenci rozpoczy-nający studia 1 października 2012 roku będą już kształceni według nowego systemu kształcenia podyplomowego. Zamiast osobnego stażu podyplomowego, szkolenie praktyczne zostanie włączone do programu studiów, a od 2013 r. lekarski egzamin końcowy (LEK) i lekarsko-den-tystyczny egzamin końcowy (L-DEK) zastąpią odpowiednio LEP i L-DEP. Nowe egzaminy będą warunkiem uzyskania prawa do wykonywania zawodu i do rozpoczęcia specjalizacji.

Absolwenci, którzy uzyskali prawo wykonywania zawodu mogą ubiegać się o przystąpienie do podyplomowego kształcenia specjalizacyjnego w wybranej dziedzinie. Możliwość rozpoczęcia specjalizacji zależy od dostępności wolnych miejsc szkoleniowych. Lekarze i lekarze dentyści cudzoziemcy mogą odbywać specjalizację w Polsce po uzyskaniu zgody od Ministra Zdrowia.

Do czasu reformy ochrony zdrowia (1999 r.) istniał dwustopniowy system specjalizacji lekarskich: pierwszy stopień specjalizacji można było uzyskać już po 2-3 latach nauki, a stopień drugi po kolejnych 2 latach59. Od 1999 r. specjalizacje uzyskuje się w toku jednolitego kształcenia specjalizacyjnego, które trwa zazwyczaj od 4 do 6,5 roku w przypadku specjalizacji podsta-wowych, takich jak choroby wewnętrzne lub medycyna rodzinna (istnieje tu 40 specjalizacji podstawowych) i dodatkowe 2-3 lata w przypadku tak zwanych specjalizacji szczegółowych, takich jak chirurgia naczyniowa, endokrynologia i geriatria (istnieje tu 28 specjalizacji szcze-gółowych). Lekarze dentyści mogą wybrać spośród dziewięciu specjalizacji, a kształcenie trwa od 4 do 6 lat.

Nowelizacja ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 2011 r. zastąpiła system

59 Pierwszy stopień specjalizacji przygotowywał do pracy w ramach podstawowej opieki zdrowotnej a drugi stopień specjalizacji przygotowywał do pracy w opiece specjalistycznej ambulatoryjnej lub szpitalnej, a także do udzielania świadczeń wysokospecjalistycznych.

podstawowych i szczegółowych specjalizacji systemem modułowym. Szkolenie specjalistyczne w określonej dziedzinie medycyny składać się będzie z modułu podstawowego, obejmującego podstawową wiedzę teoretyczną i praktyczne umiejętności w danej dziedzinie specjalności medycznej i modułu specjalistycznego, różniącego się w zależności od wybranego obszaru specjalizacji. Dostępny jest także moduł ujednolicony, który łączy szkolenie podstawowe i spe-cjalizacyjne. Uzyskanie specjalizacji w ramach nowego systemu wymaga krótszego okresu; jest możliwe w ciągu 5-6 lat, w porównaniu do 6-9,5 roku w ramach dotychczasowego systemu. Pozwoli to na dostosowanie okresu kształcenia do dyrektywy 2005/36/WE.

Po zdaniu egzaminu państwowego lekarz może odbywać specjalizację w ramach: rezy-dentury, umowy o pracę, płatnego urlopu szkoleniowego udzielanego pracownikowi na czas trwania określonej specjalizacji, poszerzenia zajęć programowych dziennych studiów dokto-ranckich o program specjalizacji, lub umowy cywilnoprawnej o szkolenie specjalistyczne, czyli w formie tzw. wolontariatu. Tylko rezydentura gwarantuje zatrudnienie w okresie szkolenia, zapewniając zarazem najwyższe wynagrodzenie w porównaniu do pozostałych opcji. Szkolenie specjalizacyjne można odbywać wyłącznie w instytucjach akredytowanych przez Ministerstwo Zdrowia, które spełniają określone standardy edukacyjne. Szkolenie kończy się państwowym egzaminem specjalizacyjnym (PES), który jest organizowany dwa razy w roku i uzyskaniem dyplomu specjalisty. Za organizowanie PES oraz innych egzaminów związanych z kształceniem podyplomowym i ustawicznymi dla lekarzy, farmaceutów i innych pracowników opieki zdro-wotnej odpowiada Centrum Egzaminów Medycznych. Odrębne przepisy mają zastosowanie w przypadku szkolenia specjalizacyjnego dla lekarzy i lekarzy dentystów, którzy są żołnierzami w służbie czynnej lub są zatrudnieni w placówkach podlegających Ministerstwu Obrony Naro-dowej. Ze względu na ograniczone środki, jedynie niewielka liczba rezydentur może być finan-sowana z budżetu państwa. Z tego powodu lekarzom odbywającym szkolenie specjalizacyjne w dziedzinach priorytetowych oraz tych, które związane są z wyższym prawdopodobieństwem emigracji zarobkowej (czego miernikiem jest liczba pobranych zaświadczeń potwierdzających kwalifikacje zawodowe) przyznawane jest wyższe wynagrodzenie. Rekomendacje wojewódzkich i krajowych konsultantów medycznych, a także dostępność funduszy unijnych brane są pod uwagę przy priorytetyzowaniu specjalizacji.

Lekarze i lekarze dentyści są zobowiązani do nabywania nowych umiejętności i pod-noszenia swoich kwalifikacji zawodowych. Obowiązek ten może być spełniony poprzez sa-mokształcenie i udział w różnych formach kształcenia ustawicznego, za które przyznawane są punkty edukacyjne. Aby spełnić obowiązek kształcenia ustawicznego, lekarz musi uzyskać 200 punktów edukacyjnych w następujących po sobie okresach rozliczeniowych obejmujących 48 miesięcy. Niewypełnienie obowiązku kształcenia ustawicznego może skutkować koniecznością odbycia kursów na własny koszt lub (w najgorszym przypadku) zawieszeniem prawa wykony-wania zawodu.

Tradycyjny trzyletni program studiów na kierunku pielęgniarstwo i położnictwo, oferowany od 1969 roku, został w 1995 r. zastąpiony przez system studiów licencjackich i magisterskich, który jest zgodny z normami UE60. Pielęgniarkom i położnym, które ukończyły licea medyczne lub szkoły zawodowe (które od 1997 r. były stopniowo zamykane), dano możliwość (od 2004 r.) uaktualnienia swojego wykształcenia w ramach tak zwanych studiów pomostowych.

Ukończenie studiów pomostowych jest równoważne z ukończeniem studiów licencjackich61

(tabela 4.12). Kształcenie pielęgniarek i położnych odbywa się obecnie w 63 instytucjach szkolnictwa wyższego. Zgodnie z ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej z 1996 r. (noweli-zowanej w dniu 27 września 2005 roku) pielęgniarki i położne mają obowiązek ustawicznego aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności oraz prawo do uczestniczenia w różnych formach dobrowolnego kształcenia podyplomowego. Pielęgniarki mogą wybierać spośród 19 dziedzin, w których może być prowadzona specjalizacja, a położne z czterech; w trzech dziedzinach mogą specjalizować się zarówno pielęgniarki, jak i położne, a mianowicie: pielęgniarstwo neonatologiczne, pielęgniarstwo epidemiologiczne, organizacja i zarządzanie. Szkolenie spe-cjalistyczne jest dofinansowywane przez Ministerstwo Zdrowia. Limity przyjęć oraz wielkość dotacji zmieniają się każdego roku, w zależności od zapotrzebowania na różnego rodzaju specjalistów. Oprócz kształcenia specjalizacyjnego, inne formy kształcenia podyplomowego obejmują kursy kwalifikacyjne, specjalistyczne i kursy kształcenia ustawicznego, które zazwyczaj kończą się uzyskaniem certyfikatu.

Tabela 4.12

Liczba pielęgniarek i położnych według ukończonych przez nie kierunków studiów w latach 2003-2008

Źródło: Węgrzyn i inni 2009. Uwagi: *według systemu z 1969 roku.

Zgodnie z Ustawą o izbach farmaceutycznych z 1991 r. (z późniejszymi zmianami) dyplom farmaceuty jest przyznawany absolwentom przynajmniej pięcioletnich studiów na kierunku farmacji, którzy odbyli sześciomiesięczny staż i uzyskali tytuł magistra farmacji (lub równoważny dyplom przyznany przez inne państwo członkowskie UE). Według rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 15 maja 2003 r. w sprawie specjalizacji oraz uzyski-wania tytułu specjalisty przez farmaceutów, absolwenci nauk farmaceutycznych mogą uzyskać specjalistyczne szkolenie podyplomowe z 12 specjalizacji. Farmaceuci pracujący w aptekach detalicznych lub hurtowniach farmaceutycznych są zobowiązani do udziału w kształceniu ustawicznym. Ponieważ nie istnieją żadne sankcje w przypadku nieuzyskania minimalnej liczby punktów edukacyjnych, niewielu farmaceutów wypełnia obowiązek kształcenia ustawicznego (30% farmaceutów spełniło go w 2009 r.).

61 Dyrektywa 2005/36/WE.

pomostowych. Ukończenie studiów pomostowych jest równoważne z ukończeniem studiów licencjackich61 (tabela

4.12). Kształcenie pielęgniarek i położnych odbywa się obecnie w 63 instytucjach szkolnictwa wyższego. Zgodnie z ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej z 1996 r. (nowelizowanej w dniu 27 września 2005 roku) pielęgniarki i położne mają obowiązek ustawicznego aktualizowania swojej wiedzy i umiejętności oraz prawo do uczestniczenia w różnych formach dobrowolnego kształcenia podyplomowego. Pielęgniarki mogą wybierać spośród 19 dziedzin, w których może być prowadzona specjalizacja, a położne z czterech; w trzech dziedzinach mogą specjalizować się zarówno pielęgniarki, jak i położne, a mianowicie: pielęgniarstwo neonatologiczne, pielęgniarstwo epidemiologiczne, organizacja i zarządzanie. Szkolenie specjalistyczne jest dofinansowywane przez Ministerstwo Zdrowia. Limity przyjęć oraz wielkość dotacji zmieniają się każdego roku, w zależności od zapotrzebowania na różnego rodzaju specjalistów. Oprócz kształcenia specjalizacyjnego, inne formy kształcenia podyplomowego obejmują kursy kwalifikacyjne, specjalistyczne i kursy kształcenia ustawicznego, które zazwyczaj kończą się uzyskaniem certyfikatu. Tabela 4.12

Liczba pielęgniarek i położnych według ukończonych przez nie kierunków studiów w latach 2003-2008

Kierunek studiów 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 Ogółem

Pielęgniarstwo (studia licencjackie) ^{1885 1915 1705 7157 8513} 21 175

Pielęgniarstwo (studia magisterskie) ^{110 243 456 1740 1898} 4447

Jednolite studia na kierunku pielęgniarstwo* 1001 752 0 0 0 1753

Położnictwo (studia licencjackie) 510 625 545 1025 1117 3822

Położnictwo (studia magisterskie) 0 108 100 660 711 1579

Jednolite studia na kierunku położnictwo* 119 78 0 0 0 197

Źródło: Węgrzyn i inni 2009. Uwagi: *według systemu z 1969 roku.

Zgodnie z Ustawą o izbach farmaceutycznych z 1991 r. (z późniejszymi zmianami) dyplom farmaceuty jest przyznawany absolwentom przynajmniej pięcioletnich studiów na kierunku farmacji, którzy odbyli sześciomiesięczny staż i uzyskali tytuł magistra farmacji (lub równoważny dyplom przyznany przez inne państwo członkowskie UE). Według rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 15 maja 2003 r. w sprawie specjalizacji oraz uzyskiwania tytułu specjalisty przez farmaceutów, absolwenci nauk farmaceutycznych mogą uzyskać specjalistyczne szkolenie podyplomowe z 12 specjalizacji. Farmaceuci pracujący w aptekach detalicznych lub hurtowniach farmaceutycznych są zobowiązani do udziału w kształceniu ustawicznym. Ponieważ nie istnieją żadne sankcje w przypadku nieuzyskania minimalnej liczby punktów edukacyjnych, niewielu farmaceutów wypełnia obowiązek kształcenia ustawicznego (30% farmaceutów spełniło go w 2009 r.).

4.2.4 Możliwości rozwoju zawodowego pracowników medycznych

Ścieżki kariery zawodowej wśród pracowników medycznych są jednoznacznie zdefiniowane. Po ukończeniu

studiów lekarze pracują początkowo jako stażyści, a następnie – po osiągnięciu specjalizacji – mogą ubiegać się o kolejne tytuły zawodowe. O najwyższy tytuł zawodowy  tytuł ordynatora, mogą ubiegać się osoby posiadające specjalizację II-go stopnia lub tytuł specjalisty w określonej dziedzinie medycyny (np. doktorat). Nota bene dominującym modelem zarządzania szpitalem w Polsce jest system ordynatorski (Krajewski, Siuda i Romaniuk, 2008).

Młodzi lekarze, jeśli zdecydują się na karierę akademicką, mogą uzyskać tytuł asystenta, adiunkta, docenta i profesora.

Pracownicy ochrony zdrowia, inni niż lekarze, mogą awansować, odbywając szkolenia specjalizacyjne (co pociąga za sobą większą liczbę obowiązków) lub obejmując stanowiska kierownicze. Na przykład, pielęgniarki i położne mogą awansować na pielęgniarkę lub położną części oddziału, oddziału lub szpitala. System awansu oparty