Mobilność zawodowa pracowników ochrony zdrowia

Mimo że emigracja kadry medycznej do pracy za granicą występowała już przed przy-stąpieniem Polski do UE, to po 2004 r. znacznie się zwiększyła, osiągając szczytowy poziom w 2006 roku - od tego czasu nieznacznie spada (Kautsch & Czabanowska, 2011; Kaczmarczyk

i inni, 2012 ). Docelowe kraje emigracji zarobkowej polskich pracowników medycznych w

Eu-ropie to: Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy, Szwecja, Norwegia i Dania. Aby zbadać skalę, przy-czyny i możliwe skutki tego zjawiska, Ministerstwo Zdrowia wdrożyło w 2004 roku program monitorowania emigracji polskich lekarzy, pielęgniarek i położnych. Celem programu jest monitorowanie wydawanych przez Izbę Lekarską oraz Izbę Pielęgniarek i Położnych świadectw o kwalifi kacjach zawodowych niezbędnych do pracy za granicą. Liczba wydanych zaświadczeń jest jednak niedoskonałym miernikiem skali emigracji, ponieważ nie wszyscy starający się o takie zaświadczenia faktycznie opuszczają kraj, a niektórzy pracownicy medyczni mogą pracować za granicą bez udokumentowania swych kwalifi kacji (np. pielęgniarki pracujące w placówkach

opieki długoterminowej).

Po przystąpieniu do UE nastąpił gwałtowny wzrost wniosków o wydanie zaświadczeń potwierdzających kwalifikacje medyczne niezbędne do podjęcia pracy w UE. W okresie 2005-2008 około 6,1% aktywnych zawodowo lekarzy uzyskało zaświadczenia potwierdzające ich kwalifikacje, głównie anestezjolodzy i specjaliści intensywnej terapii, chirurdzy klatki piersiowej, chirurdzy plastyczni i specjaliści ratownictwa medycznego. Do występowania o potwierdzanie kwalifikacji lekarzy wymienionych specjalności mógł przyczynić się fakt, że w ich pracy, w porównaniu ze specjalistami niechirurgicznymi, bezpośrednia komunikacja z pacjentami jest ograniczona i stąd słaba znajomość języka kraju przyjmującego nie jest dyskwalifikująca. Dane zebrane przez izby zawodowe wskazują, że podczas gdy młodsi stażem specjaliści są gotowi wyemigrować na stałe, lekarze o dłuższym stażu preferują okresowe

po-byty zarobkowe. Dane wskazują również, że większość migrujących lekarzy pracuje za granicą

na czas określony lub że już pracuje w niepełnym wymiarze godzin w innym kraju (np. praca w weekendy) w celu uzupełnienia dochodów. Liczba wniosków o wydanie zaświadczenia spadła w 2007 roku. Od tego momentu można zaobserwować tendencję powrotów polskich lekarzy do kraju. Zatrzymanie wyjazdów, a nawet powroty do kraju, można uzasadnić z jednej strony poprawą zarobków lekarzy w Polsce, zaś z drugiej – silniejszą recesją gospodarczą w Europie Zachodniej.

Dostępne są również dane na temat mobilności zawodowej pielęgniarek i lekarzy dentystów. W 2004 roku około 1,2% aktywnych zawodowo pielęgniarek i 3,6% aktywnych zawodowo lekarzy dentystów rozważało emigrację. Ponadto, w latach 2004-2006 stosunkowo mała liczba pielęgniarek i położnych wnioskowała o zaświadczenia potwierdzające kwalifikacje zawodowe – około 1,3% aktywnych pielęgniarek i położnych. Może tak być dlatego, że taka dokumentacja nie była warunkiem koniecznym znalezienia zatrudnienia w opiece długo-terminowej za granicą. Emigracja wśród pielęgniarek i położnych jest bardziej powszechna w najmłodszych grupach wiekowych.

W latach 2005-2008 około 6,7% zarejestrowanych lekarzy dentystów uzyskało zaświad-czenia potwierdzające kwalifikacje zawodowe, ale podobnie jak w innych przypadkach, nie ma dostępnych danych o tym, ilu z nich rzeczywiście wyjechało z Polski.

W sumie - główne czynniki motywujące pracowników ochrony zdrowia do poszukiwania pracy za granicą stanowią niskie zarobki, trudne warunki pracy i ograniczone możliwości rozwoju zawodowego w Polsce. Wśród ostatnich czynników eksponowane są trudności z uzyskaniem miejsc specjalizacji (Jędrkiewicz, 2012). Ponadto, badania jakościowe (Krajewski-Siuda, Romaniuk 2008) wskazują, że czynniki sprzyjające migracji zewnętrznej młodych lekarzy i pielęgniarek są zwią-zane nie tylko z różnicami płacowymi, ale także z niską satysfakcją z pracy wśród pracowników niższego szczebla, spowodowaną ograniczonymi perspektywami rozwoju zawodowego i trudną atmosferą pracy w szpitalach, gdzie dominuje autokratyczne zarzadzanie przez ordynatorów.

Nieporównanie mniejsze są przyjazdy pracowników medycznych do Polski w celach zarobkowych. Cudzoziemscy lekarze, ubiegający się o staż lub pracę w Polsce, natrafiają przede wszystkim na barierę językową. Muszą także wziąć pod uwagę niskie zarobki oraz utrudnienia występujące w systemie rekrutacji; uzyskanie pozwolenia na pracę i procedura uznania dyplomu zawodowego może zająć do 18 miesięcy. Według szacunków z 2009 roku obcokrajowcy stanowili mniej niż 1% wszystkich zarejestrowanych lekarzy i lekarzy denty-stów. Ci, którzy decydują się przyjechać do Polski pochodzą przeważnie z krajów, w których

PKB na mieszkańca jest znacznie niższy niż w Polsce – głównie z Ukrainy, ale także z Albanii, Armenii, Białorusi, Bułgarii, Iranu, Libanu, Libii, Litwy, Mongolii, Palestyny, Rosji i Syrii (Zwierz-chowska, 2010). Zazwyczaj jednak Polska jest dla zagranicznych pracowników jedynie krajem tranzytowym. Po uzyskaniu kwalifikacji uznawanych w UE poszukują oni pracy w krajach, w których mają szansę uzyskać wyższe zarobki.

Migracja kadr medycznych, mimo znacznego wzrostu w połowie dekady, nie jest w Polsce zjawiskiem masowym, ale ze względu na jej selektywny charakter, przyczynia się do niedosto-sowań strukturalnych na rynku pracy sektora zdrowotnego (Kaczmarczyk i inni, 2012). Mimo

że precyzyjna ocena skali mobilności pracowników ochrony zdrowia jest trudna, można jednak postawić tezę, że emigracja przyczynia się do uciążliwych niedoborów kadrowych w niektórych specjalnościach medycznych. Badanie z 2009 r. wykazało, że w całym kraju było 4 113 nieobsadzonych stanowisk lekarzy, głównie w zakresie anestezjologii i medycyny chorób wewnętrznych oraz wielu rodzajów chirurgii i ortopedii, czyli w dziedzinach, których specjaliści emigrowali najczęściej. W tym samym roku było 3 229 wolnych stanowisk dostęp-nych dla pielęgniarek, 312 dla położdostęp-nych i 86 dla lekarzy dentystów (Węgrzyn i inni, 2009).

Inne badania zwróciły uwagę na to, że braki kadrowe w Polsce spowodowane są także licznym odpływem starszej kadry (emerytura) oraz niedostatecznym przyrostem nowej (Kaczmarczyk i inni 2012). Zagrożeniem dla stabilizacji rynku pracy w sektorze zdrowotnym jest także deklarowany potencjał migracyjny. Studenci medycyny i młodzi lekarze nadal w znacznej skali deklarują chęć emigracji zarobkowej (Krajewski-Siuda, 2008).

Polityka kształtowania zasobów pracy w sektorze zdrowotnym nie jest dostateczna. Działania rządu są z jednej strony ogólnie deklaratywne (zatrzymanie pracowników ochrony zdrowia w kraju!), a z drugiej rozproszone; koncentrowały się na (Węgrzyn i inni, 2009; Kautsch & Czabanowska, 2011):

 zwiększeniu wynagrodzeń specjalistów świadczących usługi zakontraktowane przez NFZ (2006 r.);

 zwiększeniu wynagrodzeń lekarzy rezydentów i lekarzy dentystów rezydentów (od 2009 r.), szczególnie w obszarach priorytetowych;

 oferowaniu pożyczek dla pracowników ochrony zdrowia na otworzenie własnej praktyki (2001 r.);

 zwiększeniu limitów przyjęć na studia medyczne (i kierunki powiązane), jak również miejsc stażowych;

 uproszczeniu procesów kwalifikacyjnych i skróceniu okresu szkoleniowego do nabywania specjalizacji (2008 r.).

Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza den-tysty58 skróciła czas niezbędny do uzyskania tytułu specjalisty w Polsce i tym samym może mieć wpływ na zmniejszenie dynamiki procesu emigracji, jeśli jednocześnie podaż miejsc do

prowadzenia specjalizacji ulegnie wyraźnemu zwiększeniu. Kierownicy zakładów opieki

zdro-wotnej mogą ponadto zaoferować bardziej elastyczne formy zatrudnienia; od zatrudnienia na pełny etat po kontrakt, umożliwiający lekarzom pracującym na własny rachunek zwiększenie ich czasu pracy, poza limity wyznaczone unijną dyrektywą 2003/88/WE.