Opieka psychiatryczna

Opieka psychiatryczna należy do tych rodzajów opieki zdrowotnej, które w systemie ochrony zdrowia zorganizowane są odrębnie. Wprawdzie opieka psychiatryczna pod wzglę-dem regulacji łączona jest z leczeniem uzależnień, to organizacja leczenia uzależnień jest także zorganizowana odrębnie.

Ambulatoryjne świadczenia opieki psychiatrycznej udzielane są w poradniach zdrowia psychicznego przez zespoły opieki domowej lub środowiskowej oraz w dziennych oddziałach psychiatrycznych. Nadal duże znaczenie ma leczenie w warunkach stacjonarnych: w szpitalach psychiatrycznych, oddziałach opieki psychiatrycznej, a także w szpitalach ogólnych oraz w za-kładach opieki długoterminowej (ZOL i ZPO) i specjalistycznych domach pomocy społecznej. Sektor socjalny świadczy osobom chorującym psychicznie i uzależnionym pomoc mieszkaniową (pobyt w hostelach, udzielanie lokum w mieszkaniach chronionych) i terapeutyczną, (ośrodki wsparcia, grupy samopomocy). Świadczenia opieki psychiatrycznej w ramach sektorów pomocy społecznej i ochrony zdrowia są słabo zintegrowane.

Leczenie uzależnień jest realizowane w ambulatoryjnych poradniach uzależnień (poradnie profi laktyczne, leczenia uzależnień i rehabilitacyjne), w ośrodkach opieki dziennej lub w od-działach leczenia uzależnień oraz stacjonarnych odod-działach uzależnień w szpitalach ogólnych, ośrodkach leczenia uzależnień i ośrodkach rehabilitacyjnych. Wsparcie można również uzyskać w placówkach MONAR77 oraz w ramach sektora pomocy społecznej.

W ramach opieki podstawowej (POZ) udzielane są świadczenia pacjentom wykazującym zaburzenia niepsychotyczne.

Wprawdzie rodzina osób chorujących psychicznie i uzależnionych nie jest prawnie zobo-wiązana do opieki nad nimi, ale w przypadku osób o ograniczonej poczytalności (potwierdzonej wyrokiem sądu) i żyjących w ubóstwie można wymagać łożenia środków na ich utrzymanie.

W ciągu ostatnich lat dokonuje się w Polsce restrukturyzacja opieki psychiatrycznej, polegająca na zmniejszaniu udziału opieki stacjonarnej na rzecz rozwoju opieki ambulatoryjnej i środowiskowej. Proces ten przebiega w niedostatecznym tempie w stosunku do oczekiwań i postulatów środowiska lekarzy psychiatrów, ale jego kierunek jest wyraźny. Od 1990 roku liczba łóżek w szpitalach psychiatrycznych nieprzerwanie spada, podczas gdy liczba łóżek w innych typach placówek stacjonarnych i w warunkach opieki dziennej rośnie, przenosząc opiekę psychiatryczną bliżej pacjenta (rys. 5.5). Pomimo odchodzenia od modelu opieki zin-stytucjonalizowanej w kierunku opieki środowiskowej (rys. 5.6), opieka zinstytucjonalizowana pozostaje dominującą formą opieki psychiatrycznej w Polsce.

77 MONAR jest organizacją pozarządową, zarejestrowaną w 1981 roku jako stowarzyszenie. Zapewnia ona wsparcie osobom z problemem narkotykowym, osobom bezdomnym, osobom zarażonym wirusem HIV lub chorym na AIDS oraz innym grupom potrzebującym pomocy.

Rysunek 5.5

Liczba łóżek w warunkach stacjonarnej i dziennej opieki psychiatrycznej w latach 1990-2009

Źródło: Zakłady Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej Rocznik Statystyczny 2009, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2010.

*Dla lat 1990-2005 Załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, Dz. U. 2011, Nr 24, poz. 128.

Mimo dominacji stacjonarnej opieki psychiatrycznej, liczba szpitalnych łóżek psychia-trycznych na 1000 mieszkańców (0,6) jest stosunkowo niska w porównaniu do innych krajów członkowskich UE. W 2009 roku najwięcej łóżek psychiatrycznych było w województwie ma-zowieckim (3000), śląskim (2400), wielkopolskim i lubelskim (po 1500) (GUS, 2010b).

Rysunek 5.6

Liczba placówek opieki ambulatoryjnej i środowiskowej w latach 1990-2009

Ambulatoryjna opieka psychiatryczna, zapewniana przez wolny dostęp do poradni zdro-wia psychicznego, mimo rozwoju, szczególnie w ostatniej dekadzie, jest ciągle niedostateczna, a przy tym geograficzna sieć tych placówek ma liczne luki. Na rysunku nr 5.7 widoczne jest podwojenie się w latach 2000-2009 liczby poradni. W 2009 r. poradnie zdrowia psychicznego udzieliły 4,8 mln porad, poradnie leczenia uzależnień alkoholowych udzieliły 1,8 mln porad, zaś poradnie leczenia uzależnień od substancji psychoaktywnych udzieliły 182 tys. porad78.

Także zespoły opieki środowiskowej zwiększyły liczbę podopiecznych. W 2009 r. spra-wowały opiekę nad 6157 pacjentami; dla porównania w 1990 r. liczba ta wyniosła 1206. W po-równaniu z innymi formami opieki, opieka zapewniania przez zespoły opieki środowiskowej i w hostelach ma jednak wciąż charakter marginesowy. Ich pacjenci stanowili w 2009 r. niecały procent wszystkich leczonych. Opieka środowiskowa jest dostępna głównie w dużych miastach.

Sieć placówek opieki psychiatrycznej powiększają krajowe i regionalne ośrodki psychiatrii sądowej. W takich ośrodkach mogą być umieszczane osoby z zaburzeniami psychicznymi, które popełniły przestępstwo.

Osoby z zaburzeniami psychicznymi i uzależnieniami oraz ich rodziny mają swobodny dostęp do finansowanej ze środków publicznych opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień.

Odpłatność występuje w placówkach opieki długoterminowej (ZOL) i domach pomocy społecznej.

Zwolnienia z odpłatności dotyczą weteranów wojennych (w Domach Weterana). Ponadto cudzoziemcy posiadający status uchodźcy, którzy cierpią na zaburzenia psychiczne, mogą korzystać z mieszkań chronionych i odpowiedniej opieki psychiatrycznej.

Zasoby finansowe oraz kadrowe w opiece psychiatrycznej są w Polsce niedostateczne.

Na zdrowie psychiczne i leczenie uzależnień wydawanych jest zaledwie 3,5 % publicznych wydatków na ochronę zdrowia (GUS, 201079). Jednocześnie szybko rosną potrzeby zdrowotne w tej dziedzinie. Zjawisko wzrostu potrzeb ukazuje nie tyle statystyka zgłoszeń, co badania populacyjne zdrowia psychicznego. Jedno z europejskich badań sondażowych (badanie SHARE) ukazuje dramatycznie wysoki wskaźnik depresji wśród osób starszych w Polsce (Bonneux, 2012).

W 2009 r. świadczenia realizowane przez terapeutów zajęciowych zostały wprowadzone do koszyka świadczeń gwarantowanych. Terapeuci zajęciowi mogą pracować we wszystkich wa-runkach psychiatrycznej opieki zdrowotnej (środowiskowych, ambulatoryjnych i stacjonarnych), a ich szkolenie jest obecnie krótsze i mniej kosztowne niż w przypadku personelu medycznego.

Rzeczywista liczba zatrudnionego personelu jest trudna do określenia, gdyż coraz częściej zatrudnia się personel na niepełnych etatach oraz na umowach cywilno-prawnych. Ogółem, w 2009 roku w szpitalach psychiatrycznych, ośrodkach psychiatrii sądowej, ośrodkach leczenia uzależnień, ośrodkach Monaru i ośrodkach rehabilitacyjnych dla uzależnionych od substancji psychoaktywnych zatrudnionych było w pełnym wymiarze etatowym 1156 lekarzy, w tym 835 psychiatrów. Poza tym zawartych było 274 umów cywilno-prawnych, w tym 122 z psychiatrami. W oddziałach psychiatrycznych i odwykowych przy szpitalach ogólnych zatrudnionych było

78 Źródło: Zakłady Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej Rocznik Statystyczny 2009, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2010.

(bez względu na rodzaj umowy) 934 lekarzy i 2269 pielęgniarek. W całej opiece ambulatoryj-nej, lekarzy zatrudnionych na podstawie umowy o pracę było 1559 w tym na pełnym etacie było 329 (21%), wśród nich 1370 specjalistów psychiatrów, w tym na pełnym etacie 287 (21%). Pielęgniarek zatrudnionych było 958, w tym 497 (52%) na pełnym etacie; psychologów 1494, w tym na pełnym etacie 495 (33%); specjalistów i instruktorów terapii uzależnień oraz innych terapeutów 954, na pełnym etacie 494 (52%); terapeutów zajęciowych 65, na pełnym etacie 31 (48%); pracowników socjalnych 173, na pełnym etacie 50 (29%); innych terapeutów 179, na pełnym etacie 98 (55%). Ponadto, z lekarzami zawarto 2720 umów cywilno-prawnych, w tym 2251 ze specjalistami psychiatrami, 380 z pielęgniarkami, 1578 z psychologami, 672 z instruk-torami i specjalistami terapii uzależnień, 47 z terapeutami zajęciowymi, 186 z pracownikami socjalnymi i 188 z innymi terapeutami80.

Tabela 5.5

Zalecane docelowe wskaźniki zatrudnienia w wybranych zawodach istotnych dla psychiatrycznej opieki zdrowotnej

Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony

Zdrowia Psychicznego, Dz. U. 2011, Nr 24, poz. 128.

Liczne postulaty w sprawie poprawy sytuacji w lecznictwie psychiatrycznym doprowa-dziły w 2010 roku do opracowania Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, przyjętego do realizacji w latach 2011-2015. Program, oparty o zmienioną ustawę o ochronie zdrowia psychicznego81, oceniany jest jako nowoczesny i ambitny. Wśród zapisanych celów wymienia się następujące: promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psy-chicznym; zapewnienie pacjentom wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej niezbędnej do życia w środowisku rodzinnym i społecznym; zwiększenie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi; oraz rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego.

Pokładane są w nim nadzieję, że przechodzenie od dominacji opieki zinstytucjonalizowanej do modelu środowiskowej opieki psychiatrycznej, dokona się w szybszym tempie i w sposób bardziej efektywny społecznie. Ostatnie dwa lata znacznego zmniejszenia wydatków publicznych Zawód Wskaźnik oczekiwanej Oczekiwana liczba Stan obecnego

liczby pracowników pracowników zatrudnienia

na 100 tys. mieszkańców w porównaniu

do oczekiwanego

Psychiatrzy 10 4000 68%

Psychiatrzy dzieci i młodzieży 1 400 52%

Psychologowie kliniczni 9,5 3800 37% Pracownicy socjalni 10 4000 8% Pielęgniarki 35 14 000 71% Terapeuci zajęciowi 8 3200 18% Psychoterapeuci z certyfikatem 2 800 63% Certyfikowani specjaliści

i instruktorzy terapii uzależnień 5 2000 70%

80 Źródło: Zakłady Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej Rocznik Statystyczny 2009, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2010.

na skutek wystąpienia konsekwencji globalnego kryzysu fi nansowego odbiły się także na sytuacji w opiece psychiatrycznej. Ujawnione, drastyczne zjawiska niedostatecznej opieki zdeterminowały lekarzy psychiatrów oraz środowiska organizacji społecznych do podjęcia zdecydowanych działań naprawczych. Utworzona została Koalicja na Rzecz Wdrażania Narodowego Programu Zdrowia Psychicznego, postulująca równe tratowanie zdrowia somatycznego i psychicznego oraz wzrost środków fi nansowych na leczenie i profi laktykę zaburzeń psychicznych.