Zakres współpłacenia
5.8 Opieka długoterminowa
Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową będzie się w Polsce dynamicznie zwiększać na skutek radykalnych zmian struktury demografi cznej. Odsetek osób w wieku powyżej 65 lat zwiększy się z 13,5% w 2010 r. do 23,5% w 2035 r. Udział ludności powyżej 80 lat, najczęściej
wy-magającej już opieki, podwoi się z 3,5% do 7,2 % (GUS, 2010c). Jednocześnie, zmniejszanie się
roli rodziny na skutek zmian społeczno-cywilizacyjnych, wiązać się będzie ze wzrostem zna-czenia formalnych świadczeń opieki długoterminowej.
Według autorów Zielonej Księgi o sytuacji opieki długoterminowej w Polsce, jednym z problemów zaspokajania potrzeb opieki długoterminowej jest ograniczona podaż usług
publicznych oraz zróżnicowana odpowiedzialność organów publicznych za zaspokajanie
(Ministerstwo Zdrowia, NFZ, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, ZUS, KRUS i samorządy terytorialne), których koordynacja i współpraca jest ograniczona.
W zależności od zastosowanej definicji opieki długoterminowej wydatki na jej finan-sowanie wahają się w przedziale od 0,1% do 0,7% PKB; przy czym górna granica przedziału uwzględnia dodatki pielęgnacyjne do świadczeń z ubezpieczenia społecznego dla osób 75+, które stanowią ponad 50% wydatków na opiekę długoterminową (Augustyn, 2010).
Świadczenia opieki długoterminowej finansowane ze środków publicznych są udzielane zarówno w ramach systemu opieki zdrowotnej, jak i w ramach pomocy społecznej. NFZ finansuje świadczenia opieki zdrowotnej udzielane w warunkach stacjonarnej opieki długoterminowej i w warunkach domowych (wizyty pielęgniarki). Stacjonarne placówki opieki długoterminowej obejmują zakłady opiekuńczo-lecznicze (ZOL) i zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze (ZPO). Do końca 2009 roku stacjonarna opieka długoterminowa dla przewlekle chorych była udzielana również w szpitalnych oddziałach dla przewlekle chorych, ale te zaczęły być w ostatnich latach masowo likwidowane, ponieważ w 2009 r. działanie takich oddziałów zostało usunięte z koszyka świadczeń gwarantowanych.
System pomocy społecznej w Polsce zapewnia swym podopiecznym zarówno świadczenia rzeczowe (schronienie, posiłek, ubranie), jak i świadczenia pieniężne (zasiłek stały, okresowy lub celowy), a także świadczenia środowiskowe i pobyty w domach pomocy społecznej (DPS) lub dziennych domach pomocy społecznej (DDPS). Świadczenia te mogą być bezpłatne, czę-ściowo dotowane lub opłacane w całości przez beneficjenta (w zależności od jego dochodu i decyzji gminy w tym zakresie). Tabela 5.4 podsumowuje warunki, w których realizowane są świadczenia opieki długoterminowej w ramach różnych sektorów.
Tabela 5.4
Podmioty opieki długoterminowej w Polsce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Augustyn, 2010.
Liczba pacjentów korzystających ze stacjonarnej opieki długoterminowej jest znacznie wyższa niż w przypadku formalnej opieki niestacjonarnej. W 2008 r. około 0,9% ludności Polski w wieku powyżej 65 lat skorzystało z opieki długoterminowej w warunkach stacjonarnych; było to znacznie poniżej średniej OECD, która wyniosła 4,2% (OECD, 2010a).
Sektor ochrony zdrowia Sektor pomocy społecznej Sektor prywatny/
opieka nieformalna
Opieka stacjonarna Zakłady opiekuńczo-lecznicze (ZOL), Domy pomocy społecznej (DPS) Domy opieki prowadzone zakłady pielęgnacyjne (ZPO; przez organizacje pozarządowe, szpitalne oddziały opieki długo- prywatne domy opieki terminowej do końca 2009 r.)
Opieka środowiskowa Pielęgniarka opieki długoterminowej, Świadczenia opiekuńcze, Opiekunowie nieformalni zespół domowej opieki nad pacjentami specjalistyczne świadczenia (rodzina, znajomi, sąsiedzi)
wentylowanymi mechanicznie, opiekuńcze (pielęgniarka, terapeuta), pielęgniarka środowiskowa we pomoc materialna i finansowa współpracy z lekarzem pierwszego
kontaktu
Opieka półstacjonarna Nie dotyczy Domy dziennego pobytu, Brak danych ośrodki wsparcia
Stacjonarna opieka długoterminowa dla osób przewlekle chorych i tych, które po zakończeniu leczenia szpitalnego wymagają dalszego nadzoru w warunkach stacjonarnych (ze względu na ogólny zły stan zdrowia, niepełnosprawność fizyczną, brak samodzielności w wykonywaniu podstawowych aktywności życia codziennego, konieczność stałej kontroli lekarskiej lub potrzebę profesjonalnej pielęgnacji czy rehabilitacji) jest dostępna w zakładach opiekuńczo-leczniczych (ZOL) lub zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych (ZPO). W praktyce ZOL i ZPO niewiele się od siebie różnią, a ich formalne zróżnicowanie wynika z tego, że pierwotnymi założycielami tych instytucji były odmienne grupy profesjonalistów; ZOL były zakładane przez lekarzy, zaś ZPO przez pielęgniarki. Skierowania do publicznych ZOL i ZPO są wydawane przez ich organy założycielskie (są to zazwyczaj samorządy powiatowe), natomiast decyzja o przyjęciu pacjenta do placówki niepublicznej jest podejmowana przez jej dyrektora w porozumieniu z lekarzem. NFZ finansuje jedynie koszty świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych w ZOL i ZPO (w tym koszty badań medycznych, leków i wyrobów medycznych koniecznych do wykonania świadczenia), ale nie pokrywa kosztów wyżywienia oraz zakwaterowania. W grudniu 2009 r. funkcjonowało 284 ZOL (głównie niepublicznych) i 121 ZPO, które dysponowały łącznie 18 778 łóżkami, z czego większość (75%) znajdowała się w ZOL (GUS, 2010b). W tym samym roku oba rodzaje zakładów opieki długoterminowej udzieliły świadczeń ponad 44 tysiącom pacjentów (dokładnie 44 353 z tego 75% w ZOL). Według wyników kontroli NIK z 2009 r. na próbie 19 publicznych i 14 niepublicznych ZOL wszystkie z kontrolowanych zakładów były przepełnione i nie spełniały odpowiednich standardów socjalno-bytowych (NIK, 2009).
Publiczne domy pomocy społecznej (DPS) są zakładane i prowadzone przez samorządy lokalne (zwykle samorządy powiatowe). Niepubliczne DPS są zakładane przez Kościół Katolicki, stowarzyszenia (religijne i inne), fundacje, osoby fizyczne i prawne. Prowadzenie publicznego lub niepublicznego DPS wymaga uzyskania zezwolenia od wojewody, a udzielane świadczenia muszą spełniać odpowiednie standardy. Wyróżnia się kilka typów DPS: dla osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle psychicznie chorych, osób niepełnosprawnych intelektualnie (oddzielnie dla dorosłych i dzieci) oraz dla osób niepełno-sprawnych fizycznie.
Przyjęcie do publicznego DPS zależy od istnienia niepełnosprawności i sytuacji socjal-nej, o której informację uzyskuje się w wyniku wywiadu środowiskowego (ograniczone środki finansowe, brak wsparcia rodziny). Wnioski o przyznanie pobytu w DPS wypełniają lekarze i pracownicy socjalni. Wymagana jest przy tym zgoda osoby ubiegającej się o przyjęcie do DPS lub jej prawnego przedstawiciela. Pobyty w publicznym DPS są finansowane częściowo przez ich mieszkańców, a częściowo przez rodziny lub gminy. W 2009 roku funkcjonowało 829 DPS i 45 filii , z których 604 stanowiły placówki publiczne, a 225 niepubliczne. Od 2007 r. DPS może zapewniać opiekę różnym grupom jej potrzebujących; zarówno seniorom, jak i osobom przewlekle chorym lub osobom z niepełnosprawnością). Jeśli w publicznych DPS zabraknie wolnych miejsc, gminy mogą kierować pacjentów do placówek niepublicznych. W 2009 roku niepubliczne DPS udzieliły opieki 13 608 pacjentom (GUS, 2010b).
Domy dziennego pobytu (opieka w warunkach pół-stacjonarnych) zapewniają opiekę osobom niepełnosprawnym intelektualnie i chorym psychicznie oraz osobom starszym z ła-godnymi zaburzeniami psychofizycznymi. Niewiele z nich świadczy opiekę dla osób cierpią-cych na demencję. Opieka udzielana jest bezpłatnie i obejmuje też różne warsztaty zajęciowe oraz terapeutyczne.
Opieka domowa jest dostępna dla pacjentów przewlekle chorych wentylo-wanych mechanicznie i pacjentów wymagających opieki pielęgnacyjnej, którzy nie są objęci żadną inną formą opieki. Wsparcie w warunkach domowych jest również udzielane osobom potrze-bującym pomocy w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych i jest zazwyczaj oferowana także przez organizacje pozarządowe, takie jak np. Polski Czerwony Krzyż. Długoterminowa opieka domowa lub środowiskowa jest fi nansowana przez NFZ lub przez samorządy lokalne.
Publiczne DPS nie mogą przyjmować pacjentów na zasadach komercyjnych. W Polsce opieka długoterminowa jest jednak najczęściej sprawowana przez rodziny we własnym zakresie (nieodpłatna opieka nieformalna) (Golinowska, 2010b).
Prowadzący działalność dochodową sektor prywatny, odgrywa relatywnie mniejszą rolę w udzielaniu świadczeń opieki długoterminowej. Natomiast tradycyjnie większe znaczenie
mają organizacje pozarządowe, szczególnie o charakterze religijnym. W przypadku prywatnych
DPS, decyzje o przyjęciu pacjenta i warunkach pobytu (w tym o zakresie świadczeń i wysokości opłat) podejmowane są przez dyrektorów placówek indywidualnie dla każdego pacjenta.
W odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na opiekę długoterminową i niedobór personelu pielęgniarskiego w 2007 r. rozpoczęto edukację w nowym zawodzie medycznym - opiekun medyczny. Opiekunowie medyczni, pod nadzorem pielęgniarek, udzielają świadczeń opieki długoterminowej w placówkach takich jak DPS lub w domach pacjentów. W 2007 roku Ministerstwo Zdrowia powołało także grupę ekspertów, której zadaniem było opracowanie strategii rozwoju opieki geriatrycznej i poprawa jej jakości poprzez wypracowanie standardów postępowania. Projekt aktu prawnego w sprawie standardu postępowania przy udzielaniu
świad-czeń zdrowotnych z zakresu geriatrii został złożony do konsultacji zewnętrznych w połowie 2010
roku. Nadal jednak brakuje niezawodnego źródła fi nansowania opieki długoterminowej i w związku z tym w 2008 roku powołano zespół ekspertów, który miał przygotować projekt ustawy o dodatkowym ubezpieczeniu od ryzyka niesamodzielności. Raport ekspertów (tzw. Zielona
Księga o opiece długoterminowej w Polsce), opublikowany w lipcu 2010 roku, zapoczątkował
szeroką debatę społeczną, która rozstrzygnie, czy opieka długoterminowa będzie fi nansowana z budżetu państwa, czy też ze składek na ubezpieczenie dodatkowe (Augustyn, 2010).