Prawa pacjenta

Art. 68 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. przyznaje każdemu obywatelowi prawo do ochrony zdrowia. Wszyscy obywatele, niezależnie od ich sytuacji materialnej, muszą mieć zapewnio-ny rówzapewnio-ny dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowazapewnio-nych ze środków publiczzapewnio-nych. Szczególna opieka powinna być zapewniona dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepeł-nosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Ponadto, władze publiczne są zobowiązane do zwalczania epidemii i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. Powinny również wspierać rozwój kultury fizycznej wśród dzieci i młodzieży.

Fundamentalne prawa pacjenta zapisane zostały po raz pierwszy w Ustawie z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej29. Pozostałe prawa pacjenta były rozproszone w wielu innych aktach prawnych, takich jak przepisy dotyczące zawodów medycznych, zdrowia psychicznego, działalności świadczeniodawców opieki zdrowotnej i funkcjonowania NFZ. Zapisy te koncentrowały się bardziej na określeniu obowiązków nałożonych na świadczeniodawców (np. świadczeniodawca był zobowiązany do informowania pacjenta), niż bezpośrednio przypisywały pacjentowi określone prawa. To podejście zastosowano także w Kodeksie etyki lekarskiej z 1991 r., który formułuje podstawę zawodowej i etycznej odpowiedzialności lekarzy. W konsekwencji skargi pacjentów były rozpatrywane niemalże wyłącznie przez specjalnie do tego celu powołane sądy lekarskie pod kontrolą izb lekarskich. Niewiele z nich trafiało do sądów powszechnych. W obu przypadkach pozycja pacjenta była słaba. W postępowaniu przed sądem lekarskim pacjent nie mógł uczestniczyć osobiście (wymagana była reprezentacja przez pełnomocnika), zaś w przy-padku pozwu cywilnego musiał z góry uiścić opłatę sądową (w momencie złożenia skargi), zaś sądy w sprawach przeciwko lekarzom rzadko powoływały się na prawa pacjenta.

Ministerstwo Zdrowia podjęło w 1998 r. pierwszą szeroko zakrojoną próbę zebrania wszystkich norm prawnych w jednym dokumencie, nazwanym Kartą Praw Pacjenta. Karta stanowiła kata-log praw pacjenta z odniesieniami do odpowiednich przepisów, jednak sama w sobie nie była źródłem prawa i nie została zaktualizowana od czasu jej publikacji. Odniesienia do praw pacjenta zawarte zostały w Ustawie z 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz Ustawie z 2011 r. o działalności leczniczej (tabela 2.5).

Innymi źródłami praw pacjenta były i są nadal dwa dokumenty międzynarodowe: nieformalna Europejska Karta Praw Pacjenta opracowana w 2002 r. przez Sieć Aktywnego Oby-watelstwa (Active Citizenship Network) oraz Karta Praw Pacjenta z 1998 r. oparta na Deklaracji Promocji Praw Pacjenta w Europie z 1994 roku (WHO).

Sytuacja w zakresie praw pacjenta uległa zmianie w 2009 roku. Ustawa o prawach pacjenta

Zarys systemu ochrony zdrowia Polska 2012

74

i Rzeczniku Praw Pacjenta, która weszła w życie w czerwcu 2009 r., ujęła wszystkie rozproszone prawa pacjenta w jednym wyraźnie określonym akcie prawnym. Na mocy tej ustawy powołany został Rzecznik Praw Pacjenta. W Ustawie zdefiniowano katalog praw pacjenta, zasady dostępu do dokumentacji medycznej, zobowiązania świadczeniodawców względem respektowania praw pacjenta, kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta, jak również zasady powoływania i odwoływania Rzecznika Praw Pacjenta oraz procedury w przypadku naruszenia zbiorowych praw pacjentów.

Tabela 2.5

Ogólna charakterystyka praw pacjenta w Polsce

Uwagi: nd. = nie dotyczy (tzn. nie uwzględnione w wytycznych WHO z 1994 r.).

czasu oczekiwania  informacji, którą można uzyskać telefonicznie lub na stronie internetowej NFZ. 2.9.3 Prawa pacjenta

Art. 68 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. przyznaje każdemu obywatelowi prawo do ochrony zdrowia. Wszyscy obywatele, niezależnie od ich sytuacji materialnej, muszą mieć zapewniony równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Szczególna opieka powinna być zapewniona dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Ponadto, władze publiczne są zobowiązane do zwalczania epidemii i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. Powinny również wspierać rozwój kultury fizycznej wśród dzieci i młodzieży.

Fundamentalne prawa pacjenta zapisane zostały po raz pierwszy w Ustawie z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej29. Pozostałe prawa pacjenta były rozproszone w wielu innych aktach prawnych, takich jak przepisy dotyczące zawodów medycznych, zdrowia psychicznego, działalności świadczeniodawców opieki zdrowotnej i funkcjonowania NFZ. Zapisy te koncentrowały się bardziej na określeniu obowiązków nałożonych na świadczeniodawców (np. świadczeniodawca był zobowiązany do informowania pacjenta), niż bezpośrednio przypisywały pacjentowi określone prawa. To podejście zastosowano także w Kodeksie etyki lekarskiej z 1991 r., który formułuje podstawę zawodowej i etycznej odpowiedzialności lekarzy. W konsekwencji skargi pacjentów były rozpatrywane niemalże wyłącznie przez specjalnie do tego celu powołane sądy lekarskie pod kontrolą izb lekarskich. Niewiele z nich trafiało do sądów powszechnych. W obu przypadkach pozycja pacjenta była słaba. W postępowaniu przed sądem lekarskim pacjent nie mógł uczestniczyć osobiście (wymagana była reprezentacja przez pełnomocnika), zaś w przypadku pozwu cywilnego musiał z góry uiścić opłatę sądową (w momencie złożenia skargi), zaś sądy w sprawach przeciwko lekarzom rzadko powoływały się na prawa pacjenta.

Ministerstwo Zdrowia podjęło w 1998 r. pierwszą szeroko zakrojoną próbę zebrania wszystkich norm prawnych w jednym dokumencie, nazwanym Kartą Praw Pacjenta. Karta stanowiła katalog praw pacjenta z odniesieniami do odpowiednich przepisów, jednak sama w sobie nie była źródłem prawa i nie została zaktualizowana od czasu jej publikacji. Odniesienia do praw pacjenta zawarte zostały w Ustawie z 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz Ustawie z 2011 r. o działalności leczniczej (tabela 2.5).

Innymi źródłami praw pacjenta były i są nadal dwa dokumenty międzynarodowe: nieformalna Europejska Karta Praw Pacjenta opracowana w 2002 r. przez Sieć Aktywnego Obywatelstwa (Active Citizenship Network) oraz Karta Praw Pacjenta z 1998 r. oparta na Deklaracji Promocji Praw Pacjenta w Europie z 1994 roku (WHO).

Sytuacja w zakresie praw pacjenta uległa zmianie w 2009 roku. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, która weszła w życie w czerwcu 2009 r., ujęła wszystkie rozproszone prawa pacjenta w jednym wyraźnie określonym akcie prawnym. Na mocy tej ustawy powołany został Rzecznik Praw Pacjenta. W Ustawie zdefiniowano katalog praw pacjenta, zasady dostępu do dokumentacji medycznej, zobowiązania świadczeniodawców względem respektowania praw pacjenta, kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta, jak również zasady powoływania i odwoływania Rzecznika Praw Pacjenta oraz procedury w przypadku naruszenia zbiorowych praw pacjentów.

Tabela 2.5

Ogólna charakterystyka praw pacjenta w Polsce

Gwarantowane prawa pacjenta

Zakres Stopień zgodności z wytycznymi

WHO z1994 r. Prawo do świadczeń

zdrowotnych

- Prawo do drugiej opinii

- Prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej

Pełna zgodność

29 Dz. U 1991 Nr 91, poz. 408, z późn. zm.

- Przejrzysta i obiektywna procedura oczekiwania na świadczenie zdrowotne

-Natychmiastowe udzielenie pomocy w przypadku zagrożenia zdrowia lub życia

Prawo do informacji - Prawo do przystępnej, zrozumiałej informacji o rozpoznaniu, proponowanych i możliwych metodach leczenia, oczekiwanych rezultatach (zarówno w przypadku poddania się, jak i odmowy leczenia) - Prawo do bycia poinformowanym o prawach pacjenta przez podmiot

udzielający świadczeń zdrowotnych (informacja o prawach pacjenta musi być umieszczona w widocznym miejscu we wszystkich placówkach zakontraktowanych przez NFZ)

Częściowa zgodność (jednym nie zawsze spełnionym warunkiem w publicznych szpitalach jest dostępność tłumacza, jeśli pacjent nie mówi po polsku)

Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych

- Osoby wykonujące zawód medyczny są zobowiązane do nieujawniania informacji dotyczących pacjenta osobom przez niego nieupoważnionym (prawo to jest ograniczone w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia oraz w przypadku prawomocnych decyzji, które stanowią inaczej)

Pełna zgodność

Prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń

- Pacjenci mogą dowolnie decydować o przyjęciu lub odmowie zaproponowanego leczenia

- W przypadku operacji lub leczenia o wysokim ryzyku zgoda musi być wyrażona na piśmie

Pełna zgodność

Prawo do poszanowania intymności i godności

- Uwzględnia prawo do godnej śmierci

- Podczas wizyty lekarskiej może być obecna osoba bliska

Pełna zgodność Prawo do dokumentacji

medycznej

- Świadczeniodawca jest obowiązany prowadzić, przechowywać i udostępniać pacjentowi dokumentację medyczną

- Do uzyskiwania i przetwarzania danych zawartych w dokumentacji medycznej uprawnieni są wyłącznie upoważnieni lekarze, pielęgniarki i położne

- Dokumentacja medyczna musi zawierać pełną informację o pacjencie, świadczeniodawcy opieki zdrowotnej i udzielonych świadczeniach

nd.

Prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza

- Pacjent może zakwestionować opinię lub orzeczenie lekarza nd.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego

- Pacjent ma prawo do kontaktu z bliskimi lub jego odmowy - Pacjent podczas pobytu w placówce opieki zdrowotnej ma prawo do

dodatkowej opieki pielęgnacyjnej (dostępnej na podstawie umowy cywilnej z pacjentem, członkiem rodziny lub pełnomocnikiem pacjenta)

Pełna zgodność

Prawo do opieki duszpasterskiej

- Prawo do opieki duszpasterskiej zgodnie z wyznaniem pacjenta Pełna zgodność Prawo pacjenta do

przechowywania rzeczy osobistych w depozycie

- Podczas leczenia wartościowe przedmioty pacjenta muszą być przechowywane przez szpital w depozycie

nd.

Uwagi: nd. = nie dotyczy (tzn. nie uwzględnione w wytycznych WHO z 1994 r.).

W styczniu 2002 roku Ministerstwo Zdrowia utworzyło Biuro Praw Pacjenta, państwową jednostkę nadzorowaną przez Ministra Zdrowia, w celu wspomagania pacjentów w obronie ich praw (na przykład, poprzez pomoc w skontaktowaniu ich z prawnikami i konsultantami medycznymi). W 2008 roku Biuro Praw Pacjenta zostało przekształcone w Biuro Rzecznika Praw Pacjenta. Rola Rzecznika Praw Pacjenta jest podobna do roli Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Zarówno Rzecznik Praw Pacjenta, jak i Prezes UOKiK są centralnymi organami administracji rządowej. Wyłaniani są w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru oraz powoływani i odwoływani przez Premiera. Rzecznik Praw Pacjenta działa niezależnie od Ministra Zdrowia i Prezesa NFZ, zapewniając

W styczniu 2002 roku Ministerstwo Zdrowia utworzyło Biuro Praw Pacjenta, państwową jednostkę nadzorowaną przez Ministra Zdrowia, w celu wspomagania pacjentów w obronie ich praw (na przykład, poprzez pomoc w skontaktowaniu ich z prawnikami i konsultantami medycznymi). W 2008 roku Biuro Praw Pacjenta zostało przekształcone w Biuro Rzecznika Praw Pacjenta. Rola Rzecznika Praw Pacjenta jest podobna do roli Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Zarówno Rzecznik Praw Pacjenta, jak i Prezes UOKiK są centralnymi organami administracji rządowej. Wyłaniani są w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru oraz powoływani i odwoływani przez Premiera. Rzecznik Praw Pacjenta działa niezależnie od Ministra Zdrowia i Prezesa NFZ, zapewniając ochronę praw pacjenta oraz wsparcie w korzystaniu z tych praw. Kluczowe kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta obejmują:

- prowadzenie postępowania w przypadkach naruszenia zbiorowych praw pacjentów wskutek działań lub zaniechań świadczeniodawców opieki zdrowotnej, które ograniczają prawa pacjenta lub go ich pozbawiają, jak również wskutek działań świadczeniodawców opieki zdrowotnej podjętych dla prywatnych korzyści finansowych;

- podejmowanie działań w przypadkach naruszenia indywidualnych praw pacjenta oraz udział w procesach cywilnych związanych z naruszeniem indywidualnych prawpacjenta; - organizację i kierowanie programami edukacyjnymi, mającymi na celu popularyzację

wiedzy o prawach pacjenta;

- analizę skarg pacjentów w celu określenia zagrożeń dla praw pacjenta i obszarów wymagających naprawy.

Rzecznik Praw Pacjenta jest uprawniony do nakładania kar finansowych do wysokości 500 000 zł na podmioty naruszające zbiorowe prawa pacjentów, w przypadku, gdy podmiot naruszający nie zaniecha naruszeń lub nie usunie skutków naruszenia. Jeżeli dany podmiot jest podejrzewany o stosowanie praktyk, mogących naruszać zbiorowe prawa pacjentów i nie przekaże na żądanie Rzecznika odpowiednich dokumentów oraz informacji, dotyczących okoliczności stosowania praktyk, wówczas Rzecznik może nałożyć karę pieniężną do wysokości 50 000 złotych.

Interesy ubezpieczonych są reprezentowanie również poza strukturami Rzecznika Praw Pacjenta - w NFZ. Od 2004 r. w strukturze wojewódzkich oddziałów NFZ istnieją Wydziały spraw świadczeniobiorców, które odpowiadają za :

- monitorowanie, czy świadczenia zdrowotne udzielane są z poszanowaniem praw pacjenta oraz składanie wniosków do Prezesa NFZ w przypadku ich naruszenia; - wskazanie, na wniosek pacjenta, możliwego trybu skargowego w przypadku naruszenia

praw pacjenta;

- podejmowanie działań interwencyjnych w sytuacjach naruszenia praw pacjenta; - wydawanie decyzji w sprawie złożonych skarg i wniosków oraz przygotowywanie

okresowych raportów i analiz;

- zlecanie przeprowadzenia kontroli kontraktów zawartych przez NFZ ze świadcze- niodawcami opieki zdrowotnej w przypadku rażącego naruszenia praw pacjenta; - podejmowanie inicjatyw zapobiegających naruszeniom praw pacjenta;

- współpracę z Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz rządowymi organizacjami działającymi na rzecz praw pacjenta;

- prowadzenie telefonu informacyjnego Linia Pacjenta, by odpowiadać na ich pytania dotyczące systemu ubezpieczeń zdrowotnych.

Ochrona interesów zdrowotnych osób niepełnosprawnych oraz dostęp tej grupy ubezpieczonych do świadczeń zdrowotnych zapewniane są w ramach dodatkowych regulacji. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych (Convention on the Rights of Persons

with Disabilities, CRPD) przyjęta dnia 13 grudnia 2006 roku przez Radę Ogólną Organizacji

Narodów Zjednoczonych, podpisana przez Polskę i inne kraje UE, nie została jeszcze w Polsce ratyfikowana. Tymczasem osoby z niepełnosprawnością natykają się na liczne bariery

archi-tektoniczne i transportowe, utrudniające im mobilność oraz społeczne uczestnictwo. Budynki,

w których udzielane są świadczenia opieki zdrowotnej, są w Polsce sklasyfikowane jako obiekty użyteczności publicznej (podobnie jak szkoły i urzędy administracji publicznej) i jako takie po-winny zapewniać nieutrudniony dostęp osobom niepełnosprawnym. Dostęp taki powinien uwzględniać platformy przyschodowe, specjalne barierki oraz rampy bezpieczeństwa dla osób na wózkach inwalidzkich, których parametry techniczne są szczegółowo określone przez Ministerstwo Infrastruktury. Jednak nie wszystkie placówki (szczególnie starsze szpitale) spełniają te wymagania.

W 2008 roku Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej przeprowadził badanie wiedzy na temat praw pacjenta wśród osób w wieku od 15 do 75 lat (Wagner, 2008). Badanie wyka-zało, że tylko 50% respondentów miało świadomość istnienia takich praw: 38% z nich znało przynajmniej jedno prawo, a 19% miało wiedzę o istnieniu wszystkich praw wymienionych w ankiecie. Powszechnie znane wśród respondentów były następujące prawa: do świadczeń zdrowotnych, do informacji oraz do swobody wyboru.