Niewiele z przedstawionych bohaterek dysponuje własnym majątkiem lub wystarczającym dochodem. Swój majątek posiadają miss Havisham z Wielkich nadziei, Helena Alving z Upiorów, Laura Fairie z Kobiety w bieli oraz Nana z powieści Zoli. Jedynie ta ostatnia korzysta z niego do woli. Bohaterka Dickensa przeznacza swój spadek na rzecz obłąkanej misji, natomiast bohaterka Ibsena nie przyznaje się do samodzielnego zarobienia pieniędzy i zamierza je poświęcić w całości synowi. Laura Fairie natomiast nie ma dostępu do swojego własnego majątku, którym rozporządzają kolejno wuj, mąż i syn... Podobne sytuacje ukazane są w powieściach neowiktoriańskich. Maud Lilly ze Złodziejki nie może dysponować spadkiem po matce, zarządzanym przez stryja, a Agnes Rackham ze Szkarłatnego płatka i białego jest uzależniona ekonomicz-nie od męża, który przepuszcza jej odziedziczony po ojcu majątek.
Prototypem tych bohaterek jest rzecz jasna Bertha Mason z Dziwnych losów Jane Eyre, pozbawiona przez Rochestera odziedziczonych po rodzinie pieniędzy, a następnie ubezwłasnowolniona i zamknięta w odosobnieniu.
191
E K O N O M I A , C Z Y L I Z A J M O WA N E M I E J S C A
Niektóre z opisanych przeze mnie bohaterek mają zamożnych mę-żów, co oznacza, że mogą korzystać z dobrobytu, ale nie decydować o wydatkach. W takiej sytuacji są między innymi Nora i Hedda Gab-bler z dramatów Henrika Ibsena, Konstancja Chatterley z powieści D.H. Lawrence’a oraz Maria Beltram z Mansfield Park, która nie tylko wychodzi za bardzo bogatego mężczyznę, ale sama wywodzi się z za-możnej rodziny. Główna bohaterka powieści Jane Austen, Fanny Price, ma inne położenie, jest mianowicie ubogą krewną, która może uzyskać wyższy standard życia jedynie przez korzystne małżeństwo. Odmawia ona swojej ręki dobrze sytuowanemu Henry’emu Crowfordowi, po czym wychodzi za mąż za jednego z Beltramów, Edmunda. Catherine Earnshaw z Wichrowych Wzgórz także zaznaje awansu społecznego dzięki małżeństwu, co jednak jej nie uszczęśliwia, ponieważ wyszła za mąż wbrew swoim uczuciom. Zgodnie z nimi postępuje Jane Eyre z powieści Charlotte Brontë. Ubóstwo skłania ją do podjęcia pracy guwernantki w wielkim dworze, gdzie zakochuje się z wzajemnością w swoim pracodawcy. Gdy okazuje się, że Rochester jest żonaty, co skrzętnie przed nią ukrywał, Jane ucieka z jego dworu zrozpaczona i bez pieniędzy. Podczas swojego dobrowolnego wygnania otrzymuje ona spadek, który sprawia, że gdy ponownie wiąże się z owdowiałym już Rochesterem, nie musi polegać na jego majątku.
Na ekonomiczną odmianę losu nie mogą liczyć służące, pochodzące z wiejskiej biedoty: Karolina i Justyna Bogut z Granicy Zofii Nałkow-skiej oraz bohaterka powieści Gabrieli ZapolNałkow-skiej, Kaśka Olejarek. Ich zawód oznacza niedostatek, pogłębiony przez samotne macierzyństwo.
Z podobnego środowiska wywodzą się przywołane przez mnie XIX--wieczne kurtyzany: Małgorzata Gautier z Damy Kameliowej Alek-sandra Dumasa, wspomniana już Nana oraz Sugar ze Szkarłatnego płatka i białego Michela Fabera. Trudno nie zauważyć, że wychodzą one na swoim zajęciu o wiele lepiej niż gdyby poszły na służbę lub do fabryki. Powieściowe niewolnice, Sethe i Baby Suggs z Umiłowanej pracują w potwornych warunkach i oczywiście za darmo. Córka Se-the i wnuczka Baby Suggs Denver rodzi się wolna i z nadzieją patrzy w przyszłość. Ekonomicznie jednak oznacza to tylko tyle, że idzie do słabo płatnej, ciężkiej pracy na rzecz białych. Pauline z Najbardziej niebieskiego oka tej samej autorki zatrudnia się jako służąca u białej rodziny, którą uznaje za ważniejszą od własnej. Jej córka Pecola cierpi z powodu otaczającego rasizmu oraz gwałtu i agresji ze strony ojca, Cholly’ego. Ofiarą przemocy domowej pada także inna czarnoskóra bohaterka, Celia z Koloru purpury. Jest ona ekonomicznie całkowicie
zależna wpierw od ojczyma, a potem od męża, którzy wyzyskują jej ciało i pracę do kresu możliwości. Po wyzwoleniu od ich władzy kobieta zaczyna sama nieźle zarabiać na umiejętnościach krawieckich, naby-tych podczas domowej niewoli. Względny dobrobyt osiąga także jej ko-chanka, śpiewaczka Cuksa Avery, potępiana przez lokalną społeczność za swobodę erotyczną i brak zależności ekonomicznej od mężczyzny.
Czy w drugiej połowie XX wieku sytuacja bohaterek zasadniczo się zmienia? W Bogu rzeczy małych Arundhati Roy kreśli obraz ro-dziny z kasty braminów. Rodzina ta posiada fabrykę, w której szefem jest Chacko, brat głównej bohaterki. Ammu nie ma prawa do zysków z przedsiębiorstwa, odziedziczonego po ojcu i ulepszonego przez matkę.
Jest ona ograniczana przez rodzinę także w innych sferach życia. Jako kobieta z kasty braminów nie może podjąć pracy zarobkowej. Jako rozwódka nie może zaś ponownie wyjść za mąż; jest skazana wraz z dziećmi na bycie kimś trzymanym z łaski i pozbawionym prawa do decydowania w jakiejkolwiek kwestii. Z kolei Brigitte z Amatorek pracuje właśnie w fabryce. Wie ona, że jeśli nie znajdzie w miarę za-możnego mężczyzny, do końca życia pozostanie robotnicą o bardzo niskich dochodach. Toteż wszystkie wysiłki, także finansowe, wkłada w to, by zajść w ciążę z przedsiębiorczym Heinzem, budzącym w niej fizyczną odrazę. Paula z tej samej powieści uczy się krawiectwa, co mogłoby stać się podstawą jej niezależności ekonomicznej, gdyby nie to, że w wieku 15 lat zachodzi w ciążę, której mimo wysiłków nie udaje jej się usunąć. Rodzina nie wspiera dziewczyny, przeciwnie, zaznaje ona przemocy i potępienia za to, że Erich, z którym zaszła w ciążę, nie chce jej poślubić. Paula jako samotna matka staje się pośmiewiskiem swojej wsi. Wówczas Erich przekupiony przez ciotkę dziewczyny jed-nak decyduje się na ślub. Mimo że jest on mężczyzną prymitywnym i uzależnionym od alkoholu, to on dzierży w domu pełnię władzy. Gdy zaś Paula próbuje się zbuntować, spotyka ją po raz drugi to samo, co po zajściu w ciążę. Elementem jej degradacji jest to, że zajmuje w fabryce miejsce, opuszczone przez Brigitte.
Obraz zarysowany przez Alice Munro w Za kogo ty się uważasz?
jest mniej jaskrawy, ale także niezbyt optymistyczny. Rose pochodzi z ubogiego domu, ale dzięki samodzielnie zarobionym pieniądzom idzie na studia. W ich trakcie poznaje mężczyznę, za którego wychodzi za mąż. Patrick należy do zamożnej rodziny i sam po ślubie zaczyna świet-nie zarabiać. Skłania się przy tym do wyświet-niesionych z domu wartości klas wyższych, w tym do obcego Rose konserwatyzmu. Małżeństwo rozpada się, w wyniku czego kobieta gwałtownie biednieje. Praca,
193