pracy, którą ceni sobie jednak znacznie bardziej niż awans do arystokra-cji. To, czym się zajmuje, powiązane jest bardzo mocno ze światem jej uczuć. Już wcześniej przywiązała się do Amelki jak do własnej córki. Je-śli natomiast chodzi o Rochestera, sednem ich związku jest oczywiście miłość, oparta na intensywnym, wzajemnym pożądaniu. Pulsująca nim powieść Brontë ukazuje dążenie bohaterki do seksualnego spełnienia przy jednoczesnej walce o to, by nie zatracić samej siebie. Kiedy cel ten zostaje osiągnięty, z relacji Jane i Rochestera bynajmniej nie znika element antagonizmu, który tak mocno naznaczył wcześniejsze fazy ich związku. Bohaterka z bliską masochizmowi rozkoszą bierze na siebie brzemię obowiązków, jednocześnie czerpiąc głęboką satysfakcję z władzy i kontroli, jaką ma nad uzależnionym od siebie mężczyzną...
Bezsilność Rochestera, połączona z istotną zmianą jego charakteru, stanowi niezłą gwarancję, że Jane nie podzieli losów poprzedniczki, czyli ubezwłasnowolnienia i ograbienia z pieniędzy. Albowiem mężczyzna, uznając pierwszą żonę za niepoczytalną, zgodnie z prawem przejął cały wniesiony przez nią posag, który zresztą do momentu odziedziczenia dóbr feudalnych był jego jedynym majątkiem. Warto w tym miejscu zastanowić się, skąd pochodziły pieniądze odebrane Bercie. Otóż jej za-mieszkała w Spanish Town rodzina to koloniści czerpiący zyski z niewol-nictwa. W powieści Jean Rhys Szerokie Morze Sargassowe (1966)18, gdzie ukazane zostają dzieje Berthy Mason z jej własnego punktu widzenia, a nie z perspektywy jej męża, okrucieństwa kolonialistów wobec tubyl-ców okazują się jednym z głównych powodów obłędu bohaterki. A zatem była czy nie była chora psychicznie przed poślubieniem Rochestera? Na ten temat możemy jedynie spekulować, rzecz jasna pamiętając o tym, jak wiele różnych zachowań i stanów uważano wówczas za odbiegające od psychicznej normy. Jedno jest pewne: Jane doskonale potrafi sobie wyobrazić, jak się czuła jej poprzedniczka, zamknięta w pokoju na podda-szu. Mianowicie tak, jak ona sama w wieku 10 lat, kiedy została wtrącona do pokoju po zmarłym wuju za to, że „zbyt gwałtownie” broniła się przed przemocą ze strony kuzyna Johna...
Pokrewny gniew Heathcliffa
Powieścią, z którą najciekawiej zestawić Dziwne losy Jane Eyre, są wydane w tym samym roku, a napisane nieco wcześniej Wichrowe
18 Wydanie polskie: J. Rhys, Szerokie Morze Sargassowe, przeł.
M. Topczewska-Metelska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997.
Wzgórza (1847) autorstwa siostry Charlotte, Emily. Obie pisarki głównym motywem czynią gniew w obliczu nierówności i płynących z niej upokorzeń. Bohater Wichrowych Wzgórz Heathcliff zostaje jako kilkuletni chłopiec przywieziony do tytułowej posiadłości przez jej pana, Earnshawa. Mężczyzna twierdzi, że znalazł dziecko na Li-verpoolskiej ulicy, jednak jego żona podejrzewa, iż to jego nieślubny syn. Mimo jej sprzeciwu chłopiec zostaje i zaczyna się wychowywać razem z ich dziećmi, Hindleyem i Katarzyną. Śniady, ciemnowłosy Heathcliff różni się od przyrodniego rodzeństwa. Dziewczynka na-wiązuje z nim bliską relację, kształtują się w nich podobne charaktery, gorące i porywcze. Hindley tymczasem nienawidzi „intruza”, rywala wobec uczuć ojca i siostry. W miarę dojrzewania całej trójki, emocje z dzieciństwa pogłębiają się, zyskując nowy kontekst. Katarzyna uznaje Heathcliffa za męską wersję samej siebie i jedyną osobę na świecie, która ją rozumie. Nie umie przeżyć bez niego dnia, patrzą na świat w podobny sposób, a na siebie nawzajem – z rosnącą fascynacją, która rozkwita na tle smaganych wiatrem wrzosowisk. Hindley tymczasem wyśmiewa zażyłość siostry ze „znajdą” i stara się na każdym kroku upokarzać Heathcliffa. Gdy stary Earnshaw umiera, jego legalny syn dziedziczy Wichrowe Wzgórza i tym samym zyskuje nowe możliwości prześladowania przybranego brata. Zaczyna go mianowicie traktować jak poddanego, kogoś najętego do pracy w posiadłości, do której ten nie może rościć sobie żadnych praw.
Katarzyna zaczyna się wstydzić zażyłości z Heathcliffem. Oddala się od niego, zbliża zaś do arystokraty Edgara Lintona z pobliskiej posiadło-ści Drozdowe Gniazdo. Skarży się, że brat zrobił z Heathcliffa parobka;
jakżeby mogła dla kogoś takiego – dzikiego, obdartego, pozbawionego dochodów i pozycji społecznej – wzgardzić miłością bogatego i subtel-nego mężczyzny? Tym bardziej że jasnowłosy, niebieskooki Linton jest piękny, przy czym jego uroda stanowi przeciwieństwo ciemnej karnacji i błyszczących czarnych oczu Heathcliffa. Arystokrata oświadcza się Katarzynie, ona zaś godzi się zostać jego żoną i panią na Drozdowym Gnieździe. Zdruzgotany Heathcliff po jej ślubie znika na trzy lata;
nikt nie wie, czym zajmuje się w tym czasie. Kiedy wraca, okazuje się inny, twardy i pozbawiony skrupułów. Poza tym ma pieniądze. Za ich pomocą doprowadza Hindleya do ruiny finansowej i psychicznej.
Dziedzic Wichrowych Wzgórz zapija się na śmierć, wcześniej oddaje posiadłość przybranemu bratu, u którego się zadłużył. Heathcliff nie tylko przejmuje rodową siedzibę, ale bierze na siebie wychowanie syna Hindleya, Haretona. Z rozmysłem czyni chłopca kimś takim, jakim
55
P O K R E W N Y G N I E W H E A T H C L I F F A
poczuł się niegdyś on sam: pogardzanym, samotnym i nieokrzesanym.
Ukoronowaniem tego procesu jest zapomnienie przez syna Hindleya umiejętności czytania i pisania.
By pognębić Lintona, Heathcliff uwodzi jego siostrę, Izabelę, a kiedy zostaje ona jego żoną, zaczyna traktować ją z celową brutal-nością. Kobieta nie chce zwracać się do o pomoc swojego urażonego brata. Heathcliff nie ukrywa przed światem znęcania się nad żoną, mimo to ma pewność, że w przypadku ingerencji prawa to on dostałby pełnomocnictwo nad rzekomo obłąkaną Izabelą. Twierdzi, że w ten sposób przekazuje dalej krzywdę, jaką jemu wyrządziła Katarzyna.
Jego postępowanie uświadamia głównej bohaterce, że popełniła nie-odwracalny błąd; wyrzuca ona sobie, jak mogła dać się przemienić
„w panią Linton, żonę obcego człowieka i dziedziczkę Drozdowego Gniazda, nieszczęśliwą wygnankę z całego mego dawnego świata”
zamiast pozostać „dziką, zuchwałą, wolną dziewczyną, która umie śmiać się ze zniewag, zamiast szaleć z rozpaczy!”19. Poczucie doko-nania niewłaściwego wyboru i tęsknota za Heathcliffem wywołują chorobę i śmierć Katarzyny po urodzeniu córki o tym samym imieniu.
Gdy druga Katarzyna (Linton) dorasta, Heathcliff doprowadza do jej małżeństwa ze swoim chorym, niekochanym i samolubnym synem, którego spłodził z Izabelą. Jego zaś nakłania do sporządzenia testa-mentu, według którego po rychłej śmierci młodzieńca on sam staje się posiadaczem Drozdowego Gniazda, ponieważ wcześniej umierają Edgar i Izabela Lintonowie.
W swojej zemście Heathcliff doprowadza do ukarania obu rodów, tym samym niszcząc strukturę feudalną, którą każdy z nich wyraża na swój sposób: podczas gdy Hindley ucieleśnia zasadę jawnego wyzysku i wykluczenia, Lintonowie budują swoje godne i wyrafinowane formy życia na precyzyjnie ukrytym za estetycznymi formami życia ucisku.
Rosły Heathcliff ma „cygańską” urodę i wyraziste rysy, toteż uznany zo-staje za obcego szlacheckim rodom, kogoś, kto nadaje się wyłącznie do pracy fizycznej. Wcześniej zaznał jednak wyniesienia przez Earnshawa i wszechogarniającego uczucia Katarzyny. Degradacja do roli parobka i zdrada przez najważniejszą osobę w jego życiu wyzwalają w nim wście-kłość na istniejący system społeczny. To, że Katarzynę skusiły splendor, wysoka kultura oraz delikatność arystokracji, budzi jego nienawiść do tych wartości, uosabianych przez subtelnych, jasnowłosych i szczupłych
19 E. Brontë, Wichrowe Wzgórza, przeł. J. Sujkowska, Świat Książki, Warszawa 2009, s. 125.
Lintonów. Bohater nie wznieca jednak rewolty antyfeudalnej, ale po-konuje wrogów za pomocą środków, zdobytych na kapitalistycznym rynku. Używa do tego własnych metod znienawidzonej szlachty, za jakie uważa kojarzenie małżeństw dla pieniędzy i doprowadzanie do psychicznej ruiny okazywaniem pogardy.