Toteż Helena wyraża swój bunt za pomocą środków niedopuszcza-nych w tym uniwersum, za cel obierając kulturalne zainteresowania męża. Oddajmy głos pisarce:
Grubo po północy Helena poszła do kuchni. Odszukała w szafce ku-chennej duży gar do gotowania powideł. Napełniła go wodą i postawiła na ogniu. Helena wcześniej gotowała powidła sama. Gregor chętnie je jadał. Potem przestał jeść słodkie rzeczy. I powidła stały. Helena nie lubiła powideł. Były jeszcze dwa słoiki powideł wiśniowych, które miały tyle lat, co Barbara. Gar był duży. Długo trwało, zanim woda się zago-towała. Helena nie wytarła go. Po powierzchni pływał kurz i nitki paję-czyn. Kiedy woda dobrze już kipiała, Helena przyniosła wszystkie płyty kompaktowe, kasety i płyty długogrające. Wrzuciła je do gotującej się wody. W ten sposób na pewno się zniszczą. Połamała płyty. Wyciągnęła taśmę z kaset. Powsadzała między nią kompakty. Przyglądała się wo-dzie. Jak się pieni. Spomiędzy srebrno błyszczących krążków. Wyrzuca na powierzchnię taśmy. Jak się zabarwia. Jak zaczyna śmierdzieć. Wtedy wyłączyła palnik.39
Nad ranem następnego dnia Helena wstawia do szafki garnek z „obrzy-dliwą grudkowatą masą”40 ugotowanej muzyki. Chętnie oddałaby Gre-gorowi jego cenną własność, a zarazem dzieło kulinarnego kunsztu, którego tak bezwzględnie od niej wymagał.
Obszary rezygnacji
Egzorcyzm okazuje się nadzwyczaj skuteczny, chociaż zaraz po nim He-lena przeżywa załamanie. Następnego dnia jednak zbiera się na odwagę, by rzucić znienawidzoną pracę. Wcześniej na myśl, że mogłaby zostać zwolniona, czuła trzepotanie w żołądku, które ustępowało „kamiennej płycie w brzuchu. Jak gdyby uderzenia jej serca natrafiały na ścianę”41. Aż trudno uwierzyć, że czekając z zabandażowanymi rękami na swoją kolej do rejestracji w urzędzie pracy jest w lepszym stanie niż wcześniej, Streeruwitz jednak nie opisuje przy tej okazji żadnych objawów nerwicy somatycznej, co mówi samo za siebie. Do zasiłku dla bezrobotnych może doliczyć w budżecie domowym przyznane jej przez sąd alimenty
39 Tamże, s. 216-217.
40 Tamże, s. 217.
41 Tamże, s. 29.
i zaległy zasiłek na dzieci. Mimo swoich gróźb Gregor ani przez chwilę nie myślał serio o odebraniu Helenie córek i zajęciu się nimi, a pie-niądze, które najchętniej by zachował dla siebie, musi zapłacić, żeby uniknąć skandalu w pracy. Po drugim ważnym mężczyźnie w życiu Heleny, Henryku, zostają tylko rachunki do spłacenia. Z takim stanem finansów o własnym mieszkaniu nadal nie ma ona co marzyć. Szarpiący niepokój ustępuje spokojnej rezygnacji, bulgotanie ze szczęścia staje się niewyobrażalne.
Akcja Uwiedzeń rozgrywa się w specyficznym momencie histo-rycznym. Streeruwitz kończy bowiem powieść w dniu zjednoczenia Niemiec. Druga połowa lat 80. oznaczała dla Austrii, podobnie jak dla całej Europy, początek demontażu państwa opiekuńczego. Stać się bezrobotną u progu nowej ery, gardzącej osobami pobierającymi zasiłki, to stanowczo niedobry początek. Firma-widmo, reklamująca nieskuteczne produkty lecznicze, od tamtej pory stała się nader częstym miejscem zatrudnienia kobiet bez kwalifikacji. Helena ma zatem nikłe szanse znaleźć coś zasadniczo innego niż praca, jaką rzuciła. Warto porównać jej położenie z sytuacją Pauli i Brigitte, żyjących w patriar-chalnym państwie opiekuńczym. Cechowało się ono dostępnością pracy i gwarancji socjalnych, a zarazem aktywnie promowano w nim model rodziny rządzonej przez mężczyznę. Spodziewano się, że ko-biety krótki epizod zatrudnienia bez możliwości awansu zakończą, wychodząc za mąż, rodząc dzieci i podejmując niewynagradzaną pracę w domu. Różnice nie powinny jednak przesłaniać podobieństw. He-lena i Lala są tak samo jak Brigitte i Paula zmuszone wykonywać całą pracę przy dzieciach, a przed rozstaniem z mężami także przy nich.
Wymogi rynku ciał są w Uwiedzeniach opisane bardzo podobnie jak w Amatorkach. Helena współpracuje z jednej strony z mężczyznami na stanowiskach kierowniczych, wynalazczych i artystycznych, z drugiej zaś z modelkami, których ciała służą promocji dokonań tych mężczyzn, a przy okazji są stawką transakcji między nimi. Także ona sama musi swoim wyglądem i zachowaniem sprawiać im przyjemność, to warunek jej zatrudnienia.
Wreszcie ostatnia kwestia, rozkoszy i swobody seksualnej. Brigitte wyrzeka się jej w swoim dążeniu do korzystnego zamążpójścia, Paula z jej powodu najpierw wiąże się z nieodpowiednim mężczyzną, później zaś traci dzieci i dom w ramach kary za to, że usiłowała potraktować sferę erotyczną jako pole swojego wyboru. W odróżnieniu od niej, Helena nie zmaga się ze społecznym ostracyzmem, szukając spełnie-nia erotycznego po rozwodzie. Jednak zarówno z Henrykiem, jak
189
O B S Z A R Y R E Z Y G N A C J I
i wcześniej z mężem, jej przyjemność jest okupiona pozycją jednostron-nej zależności uczuciowej od mężczyzny. W relacji z Gregorem regulują tę nierówną wymianę zasady patriarchalnego małżeństwa, kochanek natomiast sam wymusza sytuację, w której cała praca emocjonalna nad utrzymaniem związku zrzucona zostaje na kobietę. Przełamanie mę-skiej dominacji powieść się może Helenie tylko w jednej dziedzinie: wy-chowania dzieci. Niezależnie od ostatecznego efektu, osiągnęła w niej dwa wielkie sukcesy: przerwała tradycję bicia, tak ochoczo podjętą przez Paulę i Brigitte, oraz uodporniła córki na antykobiecy przekaz z zewnątrz.
Podróż przez różne miejsca i czasy, jaką przedstawiłam powyżej, tworzy swoistą mapę kobiecych doświadczeń. Jakie one są? Różnorodne, choć pewne motywy się powtarzają. Bohaterki doświadczają jako kobiety wszelkiego rodzaju ograniczeń i represji. Pętają je zakazy seksualne, odmawia im się praw do własnych ciał, którymi zarządzają inni ludzie, przede wszystkim mężczyźni. Podstawą jest deprywacja ekonomiczna, z którą wiąże się brak możliwości decydowania o własnym życiu. Jak wygląda życie omawianych bohaterek z punktu widzenia wspomnianej w tytule, kluczowej dziedziny ekonomii?