Na tle ogromnej spuścizny autora – bibliografia jego prac obejmuje prze-szło 150 pozycji12 – elementarzyki tworzą zbiór dość skromny. Wpisują się jednak w dość rozwinięty w XIX wieku „trend” pisania elementarzy.
Początki elementarzy na ziemiach polskich sięgają XVI wieku13, a pod-stawowe ich zadanie – nauczyć czytać i pisać – pozostaje niezmienne.
Pomijając przemiany struktury i treści elementarzy, należy zwrócić uwa-gę na ważną tezę XVIII-wiecznego autora Elementarza dla płci męskiej nowym sposobem a użytecznym ułożonego, Franciszka Paprockiego, który rozszerzył podstawową funkcję elementarza, pisząc: „Początki wychowa-nia biorą się od ELEMENTARZA, który jeśli tylko ma za cel nauczyć czy-tać, czyni krzywdę Dziecięciu: bo czemuż Dziecię ucząc się czyczy-tać, nie może się uczyć poznawać i pamiętać tych rzeczy, któreby się zgodziły na całe życie?”14. Tak więc, jak zauważa nestor badań nad elementarzami, Franciszek Pilarczyk, charakteryzowały się one kilkoma ważnymi cecha-mi: miały podwójnego adresata (nauczającego i uczącego się), odznaczały się powszechnością oraz były pierwszą (nierzadko jedyną) przeczytaną książką15. Dlatego ważna była nie tylko zastosowana w nich metodyka nauczania16, ale także pierwsze treści przekazywane dzieciom.
Te dwa aspekty zyskują na znaczeniu w XIX stuleciu, w czasie zabo-rów, szczególnie w odniesieniu do elementarzy adresowanych do ludu i przeznaczonych do nauki w domu. Na XIX wiek przypada dość znaczny rozwój elementarzy, w Wielkopolsce można wskazać wiele cennych pozy-cji, m.in. autorstwa Konstantego Wolskiego Nauka czytania i pisania i rachunków (1819), Ernsta Siegfrieda Mittlera Nauka czytania dla szkół katolickich i ewangelickich (1840), Antoniego Kiszewskiego Nauka pol-skiego pisania i czytania (1845), Ewarysta Estkowpol-skiego Elementarzyk […] ułożony wedle metody czytania i pisania (1862), J. Pawelickiego
________________
12 Por. E. Pieścikowski, „Ach! W tym Poznańskiem…”, s. 104; w liczbie tej nie zostały uwzględnione utwory i artykuły umieszczone w prasie codziennej i periodykach, a także gry i pocztówki.
13 F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 67 i n.
14 F. Paprocki, Elementarz dla płci męskiej nowym sposobem a użytecznym ułożony, Łowicz 1777, cyt. za: F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 67.
15 F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 7.
16 Metodyką nauczania czytania i pisania w XIX stuleciu zajmowali się m.in. Edward Estkowski (Metoda czytania i pisania, 1851), Jan Maurycy Kamiński (O sposobach uczenia czytać, a w szczególności metodzie doraźnego czytania, 1868), Franciszek Krajewicz (Ogól-ny pogląd na dotychczasowe metody nauki czytania i pisania z zastosowaniem o(Ogól-nychże do języka naszego, 1868), Stanisław Zarański (Zarys dziejów nauki czytania, 1868) itp.
Nowy elementarz polski według zasad przy nauce elementarnej pisania i czytania za najlepsze uznanych (1860), Jadwigi Szczawińskiej Dawido-wej Przyjaciel dziatek polskich. Elementarz narodowy obejmujący naukę czytania i pisania oraz krótki opis dawnej Polski (1888) itp.17
Józef Chociszewski nie stworzył własnej koncepcji metodycznej, wła-ściwie można mówić o jej braku18. Zawartość utworów umieszczonych w książeczkach dla dzieci dotyczy głównie religii i historii Polski. Domi-nuje duch patriotyzmu i dydaktyzmu. Chociszewski w 1888 roku opubli-kował najobszerniejszy i najciekawszy z elementarzy Pociecha dla dzieci.
Elementarz polski zawierający naukę czytania i pisania, pacierz, opowia-dania z historii św. i z dziejów Polski, wierszyki, powiastki itp.19 W tym samym roku wydaje trzykrotnie tańszy (10 fen.), niewielkich rozmiarów (14,5 x 10,5 cm) Elementarzyk dla Polskich Dzieci z 30 obrazkami. Na środku okładki, poniżej tytułu, został umieszczony rysunek nauczającego Pana Jezusa otoczonego dziećmi o różnym wieku i płci. Wokół tytułu i ilustracji znajdują się litery alfabetu. Na drugiej stronie jest umieszczo-na postać Paumieszczo-na Jezusa jako wzoru dla dzieci20 – Jezus pomaga swoim rodzicom, w aureoli zamiata podłogę. Zasadniczo książeczka składa się z trzech części. Pierwsza dotyczy wprowadzenia liter z wykorzystaniem odpowiednich obrazków. Na każdej stronie schemat jest podobny – daną literę / dane litery wprowadza jeden lub kilka mniejszych rysunków.
Przykładem może być zapoznanie dzieci z literą d (dz, dź, dż) – na środku strony umieszczony jest rysunek dzwonu (podpisany), a obok połączenia litery d – da, de, do, du, dzi, da, dzi, dzia, dzie, dziu itp. Na uwagę zasłu-guje fakt, iż Chociszewski wprowadził rysunki, (w większości) nawiązując do rzeczywistości dziecięcej. „Zrezygnował tu z wszystkich treści histo-rycznych i dzięki temu litery wprowadzał za pomocą obrazków przedmio-tów bardziej dzieciom znanych, jak bocian, czapla, dzwon”21. Na stronie 9, po wprowadzeniu ostatniej litery alfabetu – z, wypisano wszystkie samo-głoski (także nosowe) oraz pozostałe litery alfabetu. Na dole strony zapi-sano liczby od 1 do 10, a na następnej umieszczono rysunki zwierząt i przedmiotów wraz z podpisami. Pierwszą część książeczki kończy
alfa-________________
17 Szczegółowa analiza zob. F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 47-66.
18 Ibidem, s. 144.
19 Ten elementarz zaczynał się od dużego obrazka Anioła Stróża (litery A, a, ą), na na-stępnej stronie znajdowało się abecadło. Przy każdej nowej literce umieszczony był rysu-nek podpisany krótkim wierszykiem. Należy zauważyć, że treści tekstów w większości nie nawiązywały do rzeczywistości dziecięcej, nie odwoływały się do znanych uczniom rzeczy i sytuacji.
20 Taki sam rysunek został umieszczony w drugim elementarzyku z roku 1907.
21 F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 145.
bet zapisany zarówno wielkimi, jak i małymi literami. Drugą część ele-mentarzyka stanowią ćwiczenia w zgłoskowaniu, przykładem może być zapis wiersza L. Niemojewskiego Jak się najlepiej bawić?:
Z wszyst-kich za-baw, po-wie-dział raz Je-rzy, Naj-le-piej dzie-ciom ba-wić się w żoł-nie-rzy;
A ja, rzekł Wła-dyś, my-ślę, dla chłop-czy-ka Naj-mi-lej za-wsze ba-wić się w ko-ni-ka;
Ja, po-wie Zo-sia, prze-kła-dam la-leczkę, Ja, do-da Ma-nia, z wier-sza-mi ksią-że-czkę.
Dzie-ci, sły-szy-cie, czte-ry ró-żne zda-nia:
Kto do-brze wy-brał? – Ja myś-lę, że Mania22.
Poniżej znajduje się zwykły zapis tekstu. Na następnej stronie znala-zło się podobne ćwiczenie z wykorzystaniem tekstu Czysty kotek. Trzecia część elementarzyka zawiera treści religijne. Autor rozpoczyna tu naukę od znaku krzyża świętego, Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia anielskiego, dalej jest Skład apostolski, dziesięć przykazań, sześć prawd wiary. Dwie strony okładki tylnej zawierają odpowiednio: do nauki na pamięć – ksią-żęta i królowie Polscy, oraz pod rysunkiem skowronka informacje o wy-dawanych w najbliższym czasie innych dziełach Chociszewskiego.
W roku 1907 opublikował on Elementarzyk obrazkowy dla polskich dzieci także – podobnie jak poprzedni – niewielkich rozmiarów: 16,5
10,8 cm. Na okładce znajdują się postaci Piasta i Bolesława Wielkiego oraz pszczoła, gołąbek (z gałązką oliwną) i wiatraczek ze słomki. Na po-czątku książeczki autor umieścił Słówko do rodziców, opiekunów, przyja-ciół młodzieży i tych wszystkich, którzy uczą dzieci polskiego czytania i pisania. Należy zwrócić uwagę, że nie jest to pozycja kierowana do na-uczycieli. Takie wprowadzenie nie dziwi, ponieważ „obszerne wstępy, wypowiedzi typu »jak uczyć«, wskazówki metodyczne i wzory lekcji”
w dawnych elementarzach występowały często23. Chociszewski we wstę-pie określił cel elementarzyka: „ma uwzględnić nie tylko naukę polskiego czytania i pisania, ale także powinien pobudzać dzieci do myślenia i roz-wijania pamięci”24. Dalej wyjaśniał, że służyć mają temu liczne obrazki i wierszyki (por. il. 1).
W dalszej części wstępu nakazuje objaśniać obrazki przez stawianie dzieciom odpowiednich i szczegółowych pytań. Podaje uczącym kilka przy-kładów, np. „Pokaż Anioła Stróża. Kto jest obok? […] Czy kochasz Anioła
________________
22 J. Chociszewski, Elementarzyk dla Polskich Dzieci, s. 12.
23 F. Pilarczyk, Elementarze polskie, s. 7.
24 J. Chociszewski, Elementarzyk obrazkowy dla polskich dzieci, s. 2.
Ilustracja 1. Obrazek przedstawiający treść bajki Ignacego Krasickiego Dzieci i żaby25
Stróża?”26. Zwraca uwagę, że uczenie się wierszyków na pamięć ożywia naukę, ale należy „wybierać mianowicie takie zdania i wierszyki, które zachęcają dzieci do czci i posłuszeństwa względem rodziców”27. Tak więc Słówko do rodziców… miało stanowić pomoc „metodyczną” w uczeniu (przykładowe pytania) oraz wskazywało na znaczenie umieszczonych tekstów literackich (wychowanie moralne, religijne i patriotyczne).
Układ elementarzyka jest dość przejrzysty – na stronach parzystych znajdują się treści do nauki (na pamięć – wierszyki, do czytania – alfabet, do pisania – litery pisane, do rozwijania pamięci – łamigłówki), na stro-nach nieparzystych umieszczono rysunki o treści zarówno religijnej, jak i nawiązujące do dziecięcej codzienności oraz podpisy pod nimi (w formie krótkich zdań, pytań, poleceń oraz wierszyków).
________________
25 Ten sam tekst został umieszczony w elementarzu Pociecha dla dzieci. Elementarz polski zawierający naukę czytania i pisania…, Poznań 1888.
26 J. Chociszewski, Elementarzyk obrazkowy dla polskich dzieci, s. 2.
27 Ibidem.
Zasadniczą część elementarzyka otwiera obrazek Anioła Stróża pro-wadzącego dziecko. Zgodnie z preferowanymi wskazaniami rysunek jest podpisany krótkimi zdaniami nawiązującymi do jego treści. Obok rysun-ku umieszczono litery A i a oraz pozostałe samogłoski (il. 2).
Ilustracja 2. Obrazek przedstawiający Anioła Stróża oraz komentarz
Kolejna strona zawiera różnej długości i trudności fragmenty tekstów do nauczenia się na pamięć. Ich treść nawiązuje do problematyki religij-nej i wychowawczej. Przykładem pierwszej może być cytat:
Boga dzieci – Boga trzeba, Kto chce syt być swego chleba,
Przykładem nawiązania do problematyki wychowawczej może być wierszyk:
Miłe są te dzieci, co się grzecznie bawią,
One swą grzecznością wszystkim radość sprawią.
Ale brzydkie dzieci, co się z sobą kłócą,
Sobie wstyd przynoszą, wszystkich ludzi smucą”28.
________________
28 Ibidem, s. 4.
Na stronie 5 umieszczono, podobnie jak na 2, rysunek i komentarz do niego. Jest to postać Jezusa pomagającego w pracy swoim rodzicom. Na-stępna strona zawiera moralizujące wierszyki i sentencje, np. „Pamiętaj-cie dzieci, że bez modlitwy, pracy i oszczędności nie ma szczęścia na zie-mi”29. Na kolejnej autor umieścił obrazek ze scenką z życia wiejskiego (il. 3), a pod nim pytania, skłaniające dzieci do wypowiedzi.
Ilustracja 3. Zgodne zwierzęta oraz pytania do obrazka
Dopiero na stronie 8 umieścił głoski, czyli litery, a na stronie 9 znaj-duje się obrazek ilustrujący wiersz Ignacego Krasickiego (por. il. 1). Na kolejnej widnieje cały alfabet pisany mniejszą i większą czcionką oraz proste i krótkie wyrazy z podziałem na sylaby i w całości (np. ma-tka matka). Na dwóch kolejnych stronach znajdują się informacje historyczne dotyczące królów i dawnego wojska (rysunki i wiadomości). Na stronie 13 Chociszewski umieścił ryciny różnych zwierząt (kota, bociana, lwa,
króli-________________
29 Ibidem, s. 6.
ków) oraz wierszyk o kolei żelaznej. Na następnej wprowadził litery do pisania, zarówno wielkie, jak i małe, a na kolejnej – różne obrazki poka-zujące: pracę parobka, kominiarczyka, choinkę świąteczną i gołębia.
Ostatnie trzy strony zawierają wierszyki i łamigłówki, np.:
Okrągłe jest i małe, W środku żółte i białe.
W każdej wsi się znajduje Dzieciom bardzo smakuje30.