(1837-1914)
Wprowadzenie
Człowiek, aby funkcjonować w grupie, musi komunikować się z jej człon-kami. Dziecko uczy się tego już od najwcześniejszych lat swojego życia – najpierw w domu, potem w szkole, w grupie rówieśniczej. Ważne jest, by dziecko potrafiło stosownie do sytuacji wysłać/odebrać komunikat językowy. W tym celu musi spełnić kilka warunków. Nadawca i odbior- ca muszą znać ten sam kod (system znaków), musi pomiędzy nimi na-stąpić kontakt (bezpośredni, pośredni) w określonym kontekście przez odpowiedni kanał (dotykowy, wzrokowy, słuchowy). Nabywanie i rozwi-janie kompetencji językowych trwa przez całe życie człowieka. Słuchanie i mówienie, czytanie i pisanie to podstawowe umiejętności językowe umożliwiające odpowiednie funkcjonowanie dziecka w środowisku spo-łecznym.
W niniejszych rozważaniach podjęto próbę pokazania, w jaki sposób w dawnych polskich elementarzach rozwijano podstawowe umiejętności językowe: słuchanie, mówienie, czytanie i pisanie. Jako materiał źródło-wy przyjęto dwa elementarzyki1 autorstwa Józefa Chociszewskiego, ad-resowane – podobnie jak większość jego twórczości – do ludu wiejskiego.
________________
1 W analizach pominięto Elementarzyk historyczny polski wydany w Gnieźnie w 1912 r., gdyż dominuje w nim tematyka historyczna, a w niniejszych rozważaniach skupiono uwa-gę na kwestiach językowych.
Pierwszy z nich, Elementarzyk dla Polskich Dzieci z 30 obrazkami, został wydany w Poznaniu w 1888 roku nakładem Józefa Chociszewskiego, drukiem Schmaedickego, drugi, Elementarzyk obrazkowy dla polskich dzieci, został opublikowany w Gnieźnie w 1907 roku, także nakładem Józefa Chociszewskiego, czcionkami Prądzyńskiego i Kapałczyńskiego
„we Wrześni”. Poddano analizie te dwie książeczki, ponieważ w swojej treści odwołują się do podstawowych sprawności językowych: słuchania, mówienia, czytania i pisania. Podkreślić należy, że oba elementarzyki przeznaczone były dla dzieci wiejskich (i nie tylko dzieci), więc zawierają teksty o przekazie łatwym i czytelnym, zarówno w warstwie językowej, jak i ideowej, odwołując się głównie do wartości religijnych i patriotycz-nych. Co ważne, były one przeznaczone do nauki domowej2. Na podstawie analizy tych tekstów podjęto próbę pokazania, jakich umiejętności języ-kowych i w jaki sposób należało uczyć małe dzieci w opinii Józefa Choci-szewskiego.
Jego postać nie została wybrana przypadkowo. Zwrócono uwagę na Wielkopolanina, społecznika, redaktora, który swoim życiem i działalno-ścią wpisał się trwale w dzieje regionu czasów zaborów. Należy więc za-uważyć, że analizując wybrane fragmenty twórczości Chociszewskiego, można wpisać je w badania regionalne – tak współcześnie ważne3. Uro-dzony 28 lutego 1837 roku we wsi Chełst (pow. czarnkowski), syn nau-czyciela ludowego, od którego pobierał nauki elementarne, prowadził dość indywidualistyczne życie w trzemeszeńskiej szkole4. Po jej porzuceniu Józef Chociszewski rozpoczął dorosłe życie, w którym dominowały prze-myślenia słowianofilskie oraz postawa organicznikowska, „ale w poznań-skim wydaniu. Znaczy to, że uznał hegemonię ziemian w życiu społecz-nym i polityczspołecz-nym, że propagował solidaryzm międzyklasowy w imię potrzeby narodowej”5. Przez całe życie tworzył różne organizacje
społecz-________________
2 F. Pilarczyk, Elementarze polskie od ich XVI-wiecznych początków do II wojny świa-towej, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2003, s. 144.
3 Badania regionalne wpisują się we współczesny nurt badań. Są one ważne, gdyż „re-gionaliści z historii czerpią chęć zachowania tożsamości i ochrony regionalnych wartości oraz troskę o pielęgnowanie dziedzictwa i czynienia jej podstawą swojego wychowania i przedmiotem szkolnej dumy” (A.J. Omelaniuk, Do uczestników XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, cyt. za: E. Głowacka-Sobiech, Badania regionalne w historii wycho-wania – problemy metodologiczne, „Biuletyn Historii Wychowycho-wania” 2008 nr 24, s. 7.
4 „Bezustanne lekceważenie obowiązków szkolnych, brak gruntownej wiedzy, nie-przemyślane do końca pomysły, wreszcie parokrotne nieuzyskanie promocji – oto obraz człowieka, który także »mierzył siły na zamiary«” (E. Pieścikowski, Józef Chociszewski (1837-1914), [w:] W. Jakóbczyk (red.), Wielkopolanie XIX wieku, t. 2., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969, s. 320.
5 Ibidem, s. 323.
ne (np. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy „Ul”), redagował pisma, m.in.
„Nadwiślanina”, „Staszyca”, „Przyjaciela Ludu”, „Przyjaciela Dzieci” itp., tworzył teksty dla dzieci i młodzieży. W wyniku upubliczniania swoich poglądów i prowadzonej działalności wielokrotnie odsiadywał karę wię-zienia, pozostawiając samą chorującą żonę, Alodię z Gółkowskich. Praco-wał na Śląsku, Pomorzu, w Poznaniu, Inowrocławiu i w Gnieźnie, gdzie zmarł 11 listopada 1914 roku. Po jego śmierci w czasopiśmie „Praca”
opublikowano wspomnienie, w którym pisano: „Niezliczony jest szereg jego książek, dzieł i wydawnictw, które coraz więcej zdobywały sobie przystęp tak dla ludu, jak też u młodzieży. Wiadomości z historyi i litera-tury polskiej wśród naszego ludu pochodzą przeważnie z wydawnictw Chociszewskiego i z jego książeczek czerpią dzieci nasze pierwsze wiado-mości o Polsce, przy jego książkach może niejedno po raz pierwszy po-uczyło się być Polakiem i zostało nim na całe życie. […] Liczne książeczki dla dzieci, elementarze wydane jego nakładem uczyły kilka pokoleń nau-ki czytania i pisania polsnau-kiego”6.
Nazywano go „najpracowitszym z Wielkopolan”, gdyż pracowitością przypominał Józefa Ignacego Kraszewskiego7. „Ogólny nakład książek […] dochodzi do trzech milionów egzemplarzy […]. Przeciętna przy tym wysokość nakładu poszczególnych wydań osiągała dziesięć tysięcy egzem-plarzy”8. Był pisarzem wszechstronnym, autorem m.in. powiastek i opo-wiadań, gawęd, humoresek, bajek i sztuk teatralnych, ale pisał także elementarze, podręczniki, książeczki historyczne, książeczki dla narze-czonych, listowniki itp.9 Do najpopularniejszych można zaliczyć podręcz-niki: Dzieje narodu polskiego dla ludu polskiego i młodzieży (1869) oraz Mała historya polska dla dzieci i młodzieży z obrazkami (1873). Choci-szewskiego nazwano także „pisarzem, który nie wszedł do literatury […], a poziomem dzieł swoich nie dorasta do literackiego parnasu”10. Opinia ta nie jest sprawiedliwa, ponieważ autor elementarzyków pisał głównie tek-sty adresowane do ludu, więc ich tek-styl i forma musiały być dostosowane do odbiorcy, stąd trafne stwierdzenie, że „Chociszewski to przede wszystkim pisarz ludowy, a zatem inną miarą ocenić należy jego dorobek twórczy”11.
________________
6 „Praca. Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany” 1914 nr 47 (22.11.1914), s. 1-2.
7 E. Pieścikowski, Józef Chociszewski, s. 319.
8 E. Pieścikowski, „Ach! W tym Poznańskiem…”. Życie literackie XIX wieku, Wydaw-nictwo Miejskie, Poznań 2003, s. 105.
9 Ibidem; por. W. Sobkowiak, Józef Chociszewski (1837-1914), Drukarnia Lech, Gniezno 1937.
10 E. Pieścikowski, Józef Chociszewski, s. 319.
11 Ibidem.