Etap techniczny dotyczy doskonalenia umiejętności niezbędnych do czy-tania i pisania, czyli poznania kształtu liter i skojarzenia ich z odpowia-dającymi im głoskami oraz zdolności ich rozpoznawania i rozróżniania.
Warunkiem nabycia umiejętności pisania jest – zdaniem Barbary Stein – dobra koordynacja wzrokowo-ruchowa, prawidłowe spostrzeganie form oraz akustyczna analiza dźwięków i przyporządkowywanie im liter20.
W procesie rozwoju umiejętności pisania wyróżnia się dwa aspekty:
mechaniczny i kreacyjny, które muszą ze sobą współistnieć i wzajemnie się uzupełniać. Pojawia się zatem pytanie o właściwą kolejność wprowa-dzania poszczególnych elementów, tak aby w efekcie uzyskać ich harmo-nijny rozwój. A zatem mechanika czy autoekspresja? Wydaje się, że od-powiedź na to pytanie można znaleźć w pedagogice Montessori.
W nauce pisania metodą Montessori dziecko przeprowadzane jest przez mechaniczne trudności towarzyszące poszczególnym etapom nauki w taki sposób, że nie ma świadomości, że cały proces w ogóle się odbywa.
Dziecko posiadające mechaniczne przygotowanie do pisania jest ze swoim warsztatem pozostawiane samo sobie aż do momentu, kiedy osobiście odkryje, że potrafi pisać wyrazy i zdania. Proces ten następuje nie w wy-niku żmudnego przepisywania czy pisania ze słuchu, jak się to dzieje w typowej szkole. Dziecko zaczyna pisać, dlatego że odczuwa wewnętrzną potrzebę, by wyrazić siebie w tej właśnie formie. Samo odkrycie dla dziecka nowej formy kreacji stanowi wyjątkowy intelektualny bodziec.
Decydującym krokiem jest zapoznanie z literami pisanymi. Aby dzieci mogły poznać znaki graficzne i rozwijać ruchy dłoni potrzebne przy pisa-niu, Montessori opracowała litery dotykowe wycięte z szorstkiego papieru i naklejone na drewniane tabliczki: samogłoski na czerwonym, spółgłoski na niebieskim, a dwuznaki na zielonym tle.
Litery dotykowe rozwijają zmysł słuchu, dotyku, wzroku oraz pamięć.
„Skojarzona jest tu nie tylko pamięć wzrokowa dziecka (jak przy trady-cyjnym wprowadzaniu liter), ale i mięśniowa”21. Również Steenberg za-
________________
20 B. Stein, Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej, przeł. M. Jałowiec, Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2003.
21 M. Miksza, Zrozumieć Montessori, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, s. 60.
Fot. 3. Litery dotykowe
uważa, że „przesuwanie palcami po literach z piaskowego papieru uak-tywnia motoryczną pamięć; podawanie jej nazwy przybliża jej brzmienie, oko rejestruje jej kształt”22. Stein dodaje, iż „dzieciom, które czerpią jesz-cze dużą radość z bodźców dotykowych, pokazuje się, jak można palcem wskazującym i środkowym naśladować ruch pisania, śledząc kształt lite-ry i wymawiając przy tym odpowiadający jej dźwięk”23.
Bezpośrednim celem pracy z literami dotykowymi jest wielozmysłowe poznanie liter – dziecko widzi, słyszy litery i dotyka ich. Ponadto mate-riał ten przygotowuje dziecko do pisania w aspekcie sensomotorycznym, doskonali koordynację mięśniową, rozwija precyzję i dokładność oraz ćwi-czy zapamiętywanie logicznego przebiegu ćwi-czynności. Materiał wprowa-dzany jest w formie trzystopniowej lekcji nazw:
1. Asocjacja między spostrzeganiem zmysłowym a nazwą – na-uczyciel wybiera dwie litery o kontrastujących kształtach i dźwiękach (najlepiej samogłoskę i spółgłoskę). Następnie pokazuje, jak dotykowo czuć litery: „pisze” dwoma palcami (wskazującym i środkowym) po szorstkiej literze i ją nazywa. Dziecko jest wówczas pilnym obserwatorem i słuchaczem. Ważne jest, aby nauczyciel wodził palcami po literze w ta-kim kierunku, jakiego używa się podczas pisania. Nauczyciel zachęca dziecko do powtórzenia jego czynności i wypowiedzenia nazwy litery. Po-dobnie wprowadzana jest druga litera.
2. Poznanie przedmiotów według nazwy (rozumienie pasywne) – nauczyciel sprawdza, czy dziecko zapamiętało kształt litery, kierując do niego następujące pytania i polecenia: „Pokaż a”, „Daj mi k”, „Dotknij a”,
________________
22 U. Steenberg, op. cit., s. 58.
23 B. Stein, op. cit., s. 115.
„Połóż k na kolanach” itp. Takie ćwiczenia należy wielokrotnie powtórzyć.
Polecenia powinny być jednoznaczne, proste i dotyczyć tylko jednej litery.
Rezultatem powtarzania jest wzmocnienie i utrwalenie.
3. Wywoływanie nazwy według przedmiotów (rozumienie ak-tywne) – dziecko ma wywołać literę z pamięci. Nauczyciel, wskazując literę, pyta: „Co to jest?”, a dziecko daje odpowiedź. Dokonuje się w ten sposób skojarzenie centrum wizualnego z motorycznym.
Pisanie w aspekcie mechanicznym nie jest łatwe dla małego dziecka, dlatego bardzo ważną rolę w rozwoju językowym odgrywa kolejny mate-riał montessoriański, jakim jest ruchomy alfabet. Litery (czerwone samo-głoski, niebieskie spółgłoski) wycięte z tektury lub drewna umieszczone są w specjalnej skrzynce z przegródkami.
Przy pomocy różnych odmian ruchomego alfabetu (małe i wielkie lite-ry, dwuznaki, zmiękczenia) dziecko może analizować i układać wyrazy
Fot. 4. Ruchomy alfabet
oraz przyporządkowywać je przedmiotom. Podczas ćwiczeń nauczyciel podaje konkretne słowo, zalecając, aby dziecko dokładnie wsłuchiwało się w kolejność wypowiadanych dźwięków i układało po każdym wypowie-dzianym dźwięku jedną literę. W ten sposób dziecko „pisze” pierwsze krótkie i łatwe słowa. Sabina Guz przestrzega jednak, aby „nie podsuwać zbyt dużej ilości obrazków i przedmiotów do podpisywania, nie śpieszyć się z coraz trudniejszymi zadaniami, pozostawić dziecku dużo swobody, by mogło tworzyć słowa i informacje zgodnie ze swoimi potrzebami, zain-teresowaniami i umiejętnościami”24.
Dziecko nie musi odczytać napisanych wyrazów, gdyż zdaniem Mon-tessori w naturalnym rozwoju dziecka proces pisania wyprzedza proces czytania. Na tym etapie ważny jest trening słuchu: rozpoznawanie liter poznanych wcześniej dzięki literom dotykowym, analiza poszczególnych głosek i dobieranie właściwych liter.
Wielką zaletą montessoriańskiej techniki nauki pisania jest to, że prak-tycznie eliminuje potrzebę koordynacji ręka-oko jako części nauki pisa-nia. Dzieci uczone metodą Montessori potrafią pisać z zamkniętymi oczy-ma równie dobrze, jak z otwartymi. Kluczem do sukcesu jest to, że proces odtwarzania liter opiera się nie na oku, które zarządza ręką w trakcie pisania, ale na tzw. pamięci motorycznej. Metoda Montessori poprzez skrupulatnie dobrane ćwiczenia pozwala wyćwiczyć palce dziecka tak, aby pamiętały one ruchy potrzebne przy formowaniu poszczególnych liter.
Na technicznym etapie opanowywania umiejętności pisania i czytania dzieci ręcznie piszą litery i słowa na tablicach z liniami (lub bez), używa-jąc kredy, oraz na kartkach i w zeszycie, stosuużywa-jąc ołówek czy inne narzę-dzie pisarskie.
Montessori obserwowała, że dzięki odpowiednim ćwiczeniom pojawia się u dzieci tak ogromna radość z pisania, że można mówić wręcz o „eks-plozji pisania”, po której dzieci szybko przechodziły do nauki czytania.
„Dlatego należy dzieciom pozwolić pisać tak, jak potrafią, nim nauczą się pisać prawidłowo pod każdym względem i czytać ze zrozumieniem”25.