Uszkodzenie słuchu może wystąpić w różnych okresach życia i być spo-wodowane wieloma czynnikami, które niosą ze sobą mnogość i rozmaitość następstw. Z tego też powodu nie ma zgodności co do klasyfikacji czy de-finicji zaburzeń słuchowych. Zaowocowało to charakterystyką uszkodzeń słuchu w różnych aspektach: medycznym, audiometrycznym oraz peda-gogicznym5.
W klasyfikacji medycznej najistotniejsza jest kwestia leczenia i protezowania słuchu, stosowane kryterium kwalifikacyjne wykorzystuje lokalizację uszkodzenia analizatora słuchowego. Uszkodzenie może mieć charakter:
– przewodzeniowy – uszkodzenie aparatu przewodzącego, czyli ucha zewnętrznego i środkowego,
– odbiorczy (głuchota obwodowa lub centralna) – uszkodzenie nerwu słuchowego, aż do ośrodków podkorowych,
– mieszany – uszkodzenie aparatu przewodzącego i odbiorczego.
W klasyfikacji audiometrycznej stopień uszkodzenia słuchu usta-la się na drodze badania audiometrycznego, mierząc dusta-la każdego ucha osobno ubytki w decybelach (dB) dla różnych częstotliwości dźwięków, a następnie wylicza średni ubytek dla każdego ucha według algorytmu.
Jako ostateczny wynik uznaje się wartość średnią w decybelach uzyskaną dla „lepszego” ucha. Oto klasyfikacja wyznaczona przez Międzynarodowe Biuro Audiofonologii – BIAP:
1. Uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim (20-40 dB) – wada ta nie utrudnia w znaczącym stopniu pełnienia ról społecznych przez osobę nią dotkniętą. W przypadku dzieci mogą one swobodnie poruszać się w śro-dowisku szkolnym wraz z dziećmi słyszącymi. Dzieci te nie korzystają ze specjalistycznych pomocy technicznych i zazwyczaj nie wymagają żad-nych działań medyczżad-nych ani rehabilitacyjżad-nych. Posługują się mową
________________
4 J. Cieszyńska, Językowa integracja niesłyszących. Język – narzędzie komunikacji czy źródło nabywania wiedzy?, „Konspekt” 2002 nr 10, wersja on-line: http://www.up.krakow.
pl/konspekt/10/cieszynska.html, dostęp 29.01.2012.
5 G. Dryżałowska, Rozwój językowy dziecka z uszkodzonym słuchem a integracja edu-kacyjna. Model kształcenia integracyjnego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997, s. 15, 18.
werbalną. Czasem uczniowie z lekkim niedosłuchem zaopatrywani są w aparaty słuchowe, zwłaszcza gdy pobierają naukę w szkołach ogólno-dostępnych. Zachowany jest kontakt słowny, dzieci komunikują się z na-uczycielem i z rówieśnikami mową werbalną bez większych trudności.
Zaburzenia o charakterze dyslektycznym mogą wynikać z niskiej koordy-nacji wzrokowo-słuchowej i powodować opóźnienia w czytaniu i pisaniu.
Przydatne mogą być dodatkowe zajęcia korekcyjno-kompensacyjne sty-mulujące rozwój zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych. Pożąda-na jest także opieka logopedyczPożąda-na, często odbywająca się Pożąda-na zasadzie kontroli rozwoju mowy.
2. Uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym (40-70 dB) – osoby z tą wadą słyszą i rozumieją dźwięki mowy jedynie w korzystnych wa-runkach akustycznych. Wiele spośród tych osób korzysta z aparatów słu-chowych, a także z innych form pomocy specjalistycznej. Dzieci niedosły-szące posługują się mową werbalną, jednak czasem ich wypowiedzi mogą być nieprawidłowe, co wynika z błędnej interpretacji dźwięków. Zwłasz-cza dzieci z uszkodzeniem słuchu w stopniu umiarkowanym są obejmo-wane formami kształcenia powszechnego lub integracyjnego. Specyficzne trudności w uczeniu się, jeśli występują, a tak dzieje się dość często, wyma-gają zastosowania specjalnej organizacji procesu edukacyjnego w zakre-sie: organizacji warunków technicznych, metod i środków stosowanych w procesie dydaktycznym, kształtowania relacji społecznych, współpracy ze środowiskiem rodzinnym. „Nauczyciel jest zobowiązany, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej […], dostosować wymagania edukacyjne […] do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom”6.
3. Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym (od 70-90 dB) – osoby z tym ubytkiem słuchu słyszą i rozumieją mowę tylko przy użyciu apara-tu słuchowego, a zazwyczaj nawet przy jego zastosowaniu nie wszystkie dźwięki mogą zidentyfikować, dlatego często w odbiorze dźwięków mowy istotną rolę odgrywa wzrok i odczytywanie z ust. Mowa dzieci niesłyszą-cych nie rozwija się spontanicznie, toteż obejmowane są one specjalnymi formami rewalidacji w specjalistycznych ośrodkach, szkołach bądź kla-sach integracyjnych. Niezbędna jest pomoc rodziców i sumienna praca nauczyciela, aby w jak największym stopniu umożliwić dziecku edukację wraz ze słyszącymi rówieśnikami. Stosunkowo łatwo nauczyć dziecko
________________
6 Rozporządzenie MENiS z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów [...], § 6.1 (Dz.U. 2004 nr 199, poz. 2046).
nazw konkretnych przedmiotów, znacznie więcej nieporozumień wiąże się z nauką pojęć abstrakcyjnych. Dziecko z ubytkiem słuchu może nie sły-szeć subtelnych niuansów językowych. Pojęcia takie jak czas mogą być bardzo trudne do zrozumienia. Dlatego nauczyciel potrzebuje różnych sposobów, by wyjaśnić ich znaczenie.
4. Uszkodzenie słuchu w stopniu głębokim (powyżej 90 dB) – możliwe jest odbieranie silnych hałasów z otoczenia i jedynie częściowe słyszenie mowy za pomocą aparatów słuchowych, ale bez ich identyfikacji. Nie po-zwala to na rozumienie mowy, lecz pomaga w odczytywaniu z ust. Dzieci ze słuchem uszkodzonym w stopniu głębokim muszą być objęte wczesną rewalidacją, interwencją medyczną i surdologopedyczną. Dzieci niesły-szące porozumiewają się głównie za pomocą języka migowego. Najczęściej uczą się w specjalnych ośrodkach lub pobierają naukę indywidualnie, rzadko są włączane do szkół ogólnodostępnych, nie jest to jednak niemoż-liwe. Wymaga zapewnienia dziecku dodatkowej i systematycznej pomocy w nauce oraz utrzymywania stałej współpracy ze szkołą i nauczycielem uczącym dziecko – rodzice muszą być świadomi podejmowanego trudu pracy z dzieckiem i tego, że samodzielnie, bez stałego ich wsparcia, nie jest ono w stanie opanować podstawowych umiejętności szkolnych. Dobry aparat słuchowy umożliwi dziecku wykorzystanie resztek słuchu i ułatwi odczytywanie mowy z ust. Mowa dziecka o głębokim stopniu zaburzenia słuchu może być niezrozumiała – głos jest często głuchy, piskliwy, zdarza się nosowanie, często zakłócony jest rytm mowy, melodia, akcent i wła-ściwa intonacja, uczeń mówi bądź zbyt szybko, bądź nadmiernie przecią-ga głoski, mowę odbiera głównie na drodze wzrokowej7.
Zupełny brak reakcji na bodźce słuchowe obejmuje zaledwie 2-4%
wszystkich osób dotkniętych uszkodzeniami słuchu.
W klasyfikacji pedagogicznej podstawowym kryterium jest zdol-ność rozróżniania i rozumienia dźwięków składających się na mowę ustną. W Polsce podziału według tego kryterium dokonał w roku 1967 Kazimierz Kirejczyk, który wyróżnił następujące kategorie dzieci z uszko-dzeniami słuchu:
– dzieci niedosłyszące – słyszą i rozumieją mowę pomimo wad słuchu, – dzieci z resztkami słuchu – słyszą i rozumieją mowę tylko wtedy,
gdy korzystają z aparatów słuchowych,
– dzieci praktycznie głuche – nie słyszą i nie rozumieją mowy nawet za pomocą jakichkolwiek aparatów8.
________________
7 B. Szczepankowski, Niesłyszący – głusi – głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP, Warszawa 1999, s. 29-30.
8 G. Dryżałowska, op. cit., s. 20.
Klasyfikacja zaproponowana przez Kirejczyka nie jest już dziś w pełni akceptowana. Powodem może być chociażby fakt, iż granica między głu-chotą a niedosłuchem jest w tym wypadku umowna. Wiele dzieci ze znacznym ubytkiem słuchu dzięki dobremu protezowaniu, rzetelnej re-habilitacji i przebywaniu w środowisku osób słyszących potrafi nauczyć się prawidłowo odbierać, odróżniać i odtwarzać dźwięki mowy. Z drugiej strony niektóre dzieci z lekkim niedosłuchem mogą przejawiać znaczne opóźnienia w rozwoju językowym, co powoduje takie trudności w opano-waniu systemu językowego, jak u dzieci z głębszymi stopniami niepełno-sprawności intelektualnej9.
Odnosząc zaburzenia słuchu do etapów rozwoju ontogenetycznego, można wyróżnić trzy rodzaje głuchoty spowodowane czynnikami patoge-netycznymi: zaistniała przed urodzeniem, w okresie okołoporodowym lub po urodzeniu. Oczywisty jest fakt, że trudności w komunikacji są tym większe, im wcześniej uszkodzenie wystąpiło. Stąd też, aby móc opisać trudności językowe, wyróżnia się:
– głuchotę prelingwalną – powstałą przed opanowaniem języka, za-zwyczaj do 18 miesiąca życia,
– głuchotę perilingwalną (interlingwalną) – powstałą w okresie opa-nowywania języka, między 18 miesiącem a 7 rokiem życia,
– głuchotę postlingwalną (osoby ogłuchłe) – powstałą po opanowaniu mowy, po 7 roku życia10.
Obecnie najczęściej używane jest określenie „osoby z wadami/zaburze-niami/ubytkami słuchu”, ponieważ oznacza ono wszystkie osoby z uszko-dzonym słuchem. Określanie osoby jako głuchej lub niesłyszącej oznacza, że występuje u tej osoby znaczny lub głęboki ubytek słuchu.