Enigma w bilansie sk&adników modernizacyjnych

Pokaza!em pi*+ mechanizmów instytucjonalnych jako niezb*dnych mo-stów !)cz)cych agencje i struktury. Cho+ intencja w tworzeniu instytucji jest pozytywna, tj. by spowodowa+ pozytywne sprz*(enia zwrotne mi*dzy nimi, to faktycznie do'+ cz*sto przyczyniaj) si* do powstawania negatyw-nych sprz*(e# zwrotnegatyw-nych. W jednegatyw-nych i drugich uczestnicz) wszyscy bez wyj)tku Polacy – aktywnie lub pasywnie.

Strategia racjonalistyczna przynosi!a pozytywne rezultaty w XV–XVI wieku, kiedy „ca!o'+” wspaniale si* rozwija!a. Wzgl*dnie !atwo by!o wte-dy traktowa+ siebie nie tylko jako obywatela wype!niaj)cego obowi)zki wobec takiej struktury-ca!o'ci.

Historyczne dziedzictwo, np. polski katolicyzm, pomog!o zachowywa+ to(samo'+ Polaków w czasie zaborów. A de niowanie narodu jako „gro-mady duchów” (Mickiewicz) pomaga!o podtrzymywa+ nadziej* na prze-chowanie dobrego imienia Polski do lepszych czasów.

Socjologiczny funkcjonalizm sprzyja! narodzinom Wielkiej Solidar-no' ci (1980–1989), i cho+ „p!ata  gle”, uruchamiaj)c nieoczekiwane pro-cesy, w ostatnich dekadach dzia!a per saldo korzystnie dla modernizacji kraju.

Polityczno-prawny instytucjonalizm przyniós! transakcje okr)g!o--sto!owe, które by!y podziwiane w ca!ym 'wiecie, np. jako powtórzenie udanej „drogi hiszpa#skiej” odchodzenia od systemu autorytarnego. Po'ród tych transakcji wyró(nia si* decyzja o cz*'ciowo wolnych wy-borach w dniu 4 czerwca 1989 roku. Akuszerzy tamtych transakcji nie przegapili momentu, który pozwoli! uruchomi+ to, co de niuje si* jako polityk* (sztuk* mo(liwo'ci), bo „(elazna klatka” by!a ju( „dostatecznie” zardzewia!a, by j) odrzuci+. Do dzi' niektórzy zwolennicy teorii totalitar-nej nie przyjmuj) tego do wiadomo'ci.

Instytucjonalizm mi*dzynarodowy zapewnia dzi' Polsce miejsce w przestrzeni europejskiej (UE) i globalnej (m.in. NATO), cho+ przez tak d!ugi czas (przed 1918 rokiem, a nast*pnie przed 1989 rokiem), dzia!a! na niekorzy'+ kraju.

118

Modernizacja Polsk i

,aden z tych mechanizmów instytucjonalnych niczego wprost nie gwa-rantuje, co gorzej – w krótkiej fali mo(e zwi*ksza+ niepewno'+ i sta+ si* przyczyn) kryzysów. ,aden z mechanizmów instytucjonalnych nie utrwa-la na masow) skal* postaw i zachowa# proaktywnych, innowacyjnych. Sprzyja ich narodzinom wszak coraz cz*'ciej w rozmaitych enklawach. Skrz*tnie odnotowuj) to badacze samorz)du terytorialnego (Ranking

samorz$dów 2009).Wci)( jednak dominuj) postawy i zachowania

reak-tywne. „Ci)g!o'+” jest nadal przed „zmian)” w Polsce. Nosimy w sobie urazy z przesz!o'ci. Czy to one powoduj), (e tak charakterystyczna jest dla nas wirtuozerska improwizacja, s!omiany ogie#, pospolite ruszenie, w!)czanie si* w dzia!ania pod wp!ywem impulsu itd.? Brakuje w tym cz*-sto busoli, np. trafnie my'l)cych o przysz!o'ci przywódców.

Kieruje to uwag* na instytucjonalizm normatywny, którym si* nie za-j)!em jako wyodr*bnion) perspektyw) badawcz), uwa(aj)c, (e wymiar normatywny jest obecny we wszystkich zaprezentowanych tu uj*ciach. Faktycznie – jest, cho+ w ró(nym nasileniu, a w najmniejszym w perspek-tywie racjonalnego wyboru. Chodzi najogólniej o warto'ci nakierowane na spójne interpretacje wyzwa# i sposoby radzenia sobie w realnym 'wie-cie. Cechuj) si* tym wspólnoty interpretacyjne (zwane czasem episte-micznymi). Stara!em si* ten element pokazywa+ w ka(dym instytucjona-lizmie, ale nie zaj)!em si* systematycznie (adn) wspólnot) normatywn), poza narodem, do którego problematyki wielokrotnie nawi)zywa!em. Problematyka, o której mówi*, tradycyjnie jest powi)zana z inteligen-cj) (Cha!asi#ski 1958; Jedlicki 1988). Obecnie s) te( inne godne uwagi mniejsze wspólnoty: profesjonalistów i ekspertów, 'wiata nauki i techni-ki, kultury, prawa, edukacji itd. Identy kuj) one i rozwi)zuj) specy czne problemy, jakie narzucaj) wyzwania modernizacji. Wspomnie+ nale(a!o-by tu o klasie politycznej (kiedy' zaliczano j) do elity, ale jak najs!uszniej zaprzestano tego robi+), która ma pewne programowe obowi)zki wobec spo!ecze#stwa. Wola!bym jednak, by !adunek dobrej normatywno'ci nosi! w sobie Jego Wysoko'+ Obywatel, którego nie mo(na zwolni+ z obowi)z-ków, pozostawiaj)c mu tylko prawa. Otó( woli on by+ w Polsce najpierw konsumentem czy inwestorem, a ewentualnie potem obywatelem. Walka mi*dzy tymi dwiema rolami odbywa si* w ka(dym z nas i zbyt cz*sto przegrywa w niej obywatel (Reich 2007: 178–180). ,e tej równowagi nie ma, nie mo(e a( tak bardzo dziwi+ w sytuacjach normalnych, a z drugiej strony – w wielkich momentach naszej historii si* one pojawiaj), cho+ na krótko. Mam na my'li, np. powstanie Solidarno'ci, zrywy spo!eczne zwi)zane z odbudow) Warszawy po wojnie, czy budowania niektórych przedsi*biorstw w okresie powojennego uprzemys!owienia. Mo(na to o'miesza+, jak si* to czasem robi, ale czy nie tak w!a'nie nasi ojcowie i dziadowie rozumieli swoje obowi)zki wobec Ojczyzny?

Polskie wspólnoty interpretacyjne (wspólnoty twórcze) s) raczej s!a-be. Wi)za!bym to z trzema okoliczno'ciami.

Po pierwsze – ze s!abym liberalizmem. Racje rozumu, wolno'+ jed-nostkowa, procedury prawne i inne elementy, które sk!adaj) si* na libe-ralizm i które by!y horyzontem normatywnym na Zachodzie, zapu'ci!y w Polsce s!abe korzenie. Nawet okres postkomunistyczny wiele w tym nie pomóg! (Szacki 1994).

Po drugie – ze s!abym konserwatyzmem. Cho+ polski konserwatyzm zapuszcza korzenie (ma w tym zakresie tradycje), to zbyt rzadko ma uznanie dla pragmatyzmu, rozumu, prawa itd. Cenne zasoby tradycji re-dukuje do symboli narodowych. Norwid nazywa! to „!zami narodowymi” i „kolorami narodowymi”. Zamienia wi*c w efekcie tradycj* w tradycjona-lizm, który tylko wyj)tkowo mo(e by+ pomocny w naprawie. Chyba tylko w tandemie z liberalizmem konserwatyzm potra by+ (ywy i innowacyj-ny? Obecnie Polak nie jest ani w!a'cicielem siebie, co tak wa(ne w tra-dycji liberalnej i racjonalistycznej, ani te( nie jest w!a'cicielem Polski jako wspólnoty, co tak wa(ne w tradycji konserwatywnej. Modernizacja wymaga chodzenia na dwóch nogach. Racjonalnej i wolnej jednostki, by mog!a konstruowa+ swoje (ycie i 'wiat zgodnie ze swoimi warto'ciami. Tak(e wspólnoty, w której jednostka jest zakorzeniona. Ani rozproszo-ne pojedyncze jednostki, ani marzeniami tylko spojorozproszo-ne wspólnoty, nie s) same zdolne stawi+ czo!a wyzwaniom modernizacji w warunkach mo(li-wo'ci i zagro(e# wspó!zale(no'ci europejskich i globalnych.

Po trzecie – ze s!abym radykalizmem (socjalizmem, lewic) itd.). Rynek i kapitalizm nieustannie generuj) nierówno'ci ekonomiczno-spo!eczne i mo(na to rozumie+, a nawet aprobowa+, kiedy s!u(y to efektywno'ci ekonomicznej. S) jednak w tym zakresie granice, których przekroczenie narusza zasady elementarnej sprawiedliwo'ci spo!ecznej. I nie tylko, bo tak(e efektywno'ci systemowej Jak wiadomo, leseferyzm doprowadzi! kryzysu ekonomicznego, ten do welfare state i innych programów dba-!o'ci o „wolno'+ pozytywn)”. Jest to od 30 lat krytykowane (neolibera-lizm). Problem w tym, (e zalecania dba!o'ci o „wolno'+ negatywn)” te( kosztuj), bo zaniedba+ zdrowie, ekologi*, powszechn) edukacj* na coraz wy(szym poziomie, to pozbywa+ si* potencjalnych zasobów na rzecz efek-tywno'ci systemu jako ca!o'ci (cho+ zyska+ mo(e biznes).

Na sam koniec przypomn*, jak nasz wielki my'liciel Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) pisa! o wyzwaniach swoich czasów w dziele pt.

O poprawie Rzeczpospolitej:

„Chocia( nic nam nie powinno by+ dro(sze od Rzeczpospolitej, w któ-rej obronie nikt poczciwy nie b*dzie si* wzdraga! znie'+ nieprzyja"# i n*dz*, i 'mier+ nawet sam), to jednak nie jest rzecz) s!uszn) ani dla samej Rzeczpospolitej gniewa+ si* czy nienawidzi+ tego, kto chcia!by,

120

Modernizacja Polsk i

aby ni) rz)dzono wed!ug jego zamys!ów. Bo, po pierwsze, mo(liwe jest, (e kto inaczej ni( ty s)dzi, s)dzie lepiej od ciebie. Nast*pnie, cho+by si* i myli!, to jednak ze szczerego serca mówi, co uwa(a za po(yteczne dla Rzeczpospolitej, b!)d jego na przebaczenie raczej zas!uguje ni( na nie-nawi'+. Tak ró(norodne bywaj) niekiedy i rzeczy, i czasy, (e nie dziwota, i( tyle o nich s!ów ludzkich, ile – jak o tym mówi przys!owie – g!ów” (Modrzewski 1981: 440).

Bibliogra a

Alwin, D.F. et al. (1995) Comparative Referential Structures, Systems Le gi ti-ma cy, and Justice Sentiments. W: Kluegel, J.R., Mason, D.S., We ge ner B. (red.) Social Justice and Political Change. Public Opinion in Capitalist and

Post-Communist States. New York: Aldine de Gruyter.

Arrighi, G. (2007) Adam Smith in Beijing. Lineages of the Twenty – First

Cen-tu ry. London–New York: Verso.

Bartczak, W. (2009) O niepo(ytkach z jagiellonizmu. Gazeta Wyborcza, 4–5 kwiet -nia 2009.

Baszkiewicz, J. (1998) Powszechna historia ustrojów. Gda#sk: Wydawnictwo Arche.

Baszkiewicz, J. (1999) W!adza. Wroc!aw–Warszawa–Kraków: Ossolineum. Beck, U., Grande, E. (2009) Europa kosmopolityczna. Spo!ecze(stwo i polityka

w drugiej nowoczesno"ci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Berend, I.T. (2001) Central and Eastern Europe. Detour from the Periphery to

the Periphery. Cambridge: Cambridge University Press.

Bertram, Ch. (2009) Nikt nie ma poj*cia, jak tchn)+ w europejskie instytucje. Rozmowa Karoliny Wigury. Dziennik – Europa, 13–14 czerwca 2009. Blake, W. (1997) Wiersze i poematy. Izabelin: %wiat Literacki.

Buras, P., Tewes, H. (2008) Polska droga. Od roku 1989 do cz!onkostwa w Unii

Europejskiej. Warszawa: Konrad Adenauer Stiftung.

Cha!asi#ski, J. (1958) Przesz!o"' i przysz!o"' inteligencji polskiej. Warszawa: Ludowa Spó!dzielnia Wydawnicza.

Chmielewski, P. (1995) Ludzie i instytucje. Z historii i teorii nowego

instytucjo-nalizmu. Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.

Czapi#ski, J. (2008) Kapita! ludzki i kapita! spo!eczny a dobrobyt materialny: polski paradoks. Zarz$dzanie Publiczne, nr 2(4), s. 5–27.

Dahrendorf, R. (1981) Life Chances. Approaches to Social and Political Theory. Chicago: Chicago University Press.

Doma#ski, H. (2004) Zmiany struktury spo!ecznej i systemu warto'ci. W:

Czy warto"ci i normy spo!eczne s$ barier$ reform w UE? Gda#sk: Instytut

Giedroy+ J. (1996) Szkie!ko i oko (rozmowa Alicji Do!owskiej). Tygodnik So li

-dar no"', 14 czerwca 1996.

Grosse, T.G. (2008) Europa na rozdro#u. Warszawa: Instytut Spraw Pub licz-nych.

Hall, P.A., Taylor, R.C.R. (1996) Political Science and the free institutionalisms.

Political Studies, Vol. 44, s. 952–973.

Huntington, S.P. (1967) Political Development and Political Decay. W: Welch, C.E.Jr., Political Modernization. A Reader in Comparative Political Change. Belmont: Wadsworth Publishing Company.

Huntington, S.P. (1997) Zderzenie cywilizacji i nowy kszta!t !adu spo!ecznego. Warszawa: MUZA SA.

Janicki, M. (2009). Czy kto' przyzna, (e si* myli!? Polityka, 25 kwietnia 2009, nr 17(2702). Dodatek: Polska w Unii. Pierwsze 5 lat.

Jedlicki, J. (1988) Jakiej cywilizacji Polacy potrzebuj$. Studia z dziejów idei

i wyobra%ni XIX wieku. Warszawa: PWN.

Janos, A.C. (1994) Continuity and Change in Eastern Europe. Strategies of Post-Communist Politics. East European Politics and Societies, Vol. 8, nr 1.

Kowanda, C. (2009) Ranking europejski. Polityka, 25 kwietnia 2009, nr 17(2702). Dodatek: Polska w Unii. Pierwsze 5 lat.

Kula, W. (1962) Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Warszawa: PWN. Kula, W. (1983) Historia zacofanie rozwój. Warszawa: Czytelnik.

Landes, D. (2000) Bogactwo i n&dza narodów. Dlaczego jedni s$ tak bogaci,

a inni tak ubodzy. Warszawa: MUZA SA.

Landes, D. (2005) The Unbound Prometheus. Technological Change and

Indus-trial Development in Western Europe from 1750 to the Present. Cambridge:

Cambridge University Press.

Lipska, E. (2007) Pomara(cza Newtona. Kraków: Wydawnictwo Literackie. March, J.G., Olsen, J.P. (2005) Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki.

War szawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Mencwel, A. (2009) Rodzinna Europa po raz pierwszy. Kraków: TAiWPN Uni-ver sitas.

Modrzewski, A.F. (1981) Andrzej Frycz Modrzewski. W: Suchodolski, B. (red.)

Polska i Polacy. Warszawa: PWN.

Morawski, W. (1980) Society and the Strategy of Imposed Industrialization: The Polish Case. The Polish Sociological Bulletin, nr 4.

Morawski, W. (2001) Rynek i pa#stwo jako instytucje sprawiedliwo'ci ryn-kowej i sprawiedliwo'ci politycznej, czyli o Polsce jako spo!ecze#stwie pó! otwar tym. W: Cichomski, B., Kozek, W., Morawski, P., Morawski, W.,

Spra wiedliwo"' spo!eczna. Polska lat dziewi&'dziesi$tych. Warszawa:

122

Modernizacja Polsk i

Morawski, W. (2001) Socjologia ekonomiczna. Warszawa: WN PWN.

Morawski, W. (2005) Wiry globalizacji i gry europejskie: warto'ci i instytucje. W: Weso!owski, W., W!odarek, J. (red.) Kr&gi integracji i rodzaje to#samo"ci.

Polska Europa )wiat. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

North, D.C. (1990) Institutions, Institutional Change and Economic Per

for-man ce. Cambridge: Cambridge University Press.

North, D.C. (1994) Economic Performance Through Time. The American

Eco-nomic Review, czerwiec.

North, D.C. (1997) Institutions, Economic Growth and Freedom. An Historical Introduction. W: Pejovich, S. (red.) The Economic Foundations of Property

Rights. Selected Readings. Cheltenham–Lyme, N.H.: Elgar.

Offe, C. (1999) Drogi transformacji. Do"wiadczenia wschodnioeuropejskie

i wschod nioniemieckie. Warszawa: WN PWN.

Ostrom, E. (2005) Understanding Institutional Diversity. Princeton and Oxford: Princeton University Press.

Pajestka, J. (1975) Determinanty post&pu. PWE: Warszawa.

Parker, N. (1988) The Formation of modern states. Milton Keynes: The Open University.

Peters, B.G. (2005) Institutional Theory in Political Science. The ‘New Insti

tu-tio nalism’. London–New York: Continuum.

Patai, R. (1972) Myth and Modern Man. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, Inc. Peterson, J., Bomberg, E. (2003) Making Sense of EU Decision-Making. W:

Nelson, B.F., Stubb, A. (red.) The European Union. Readings on the Theory

and Practice off European Integration. Houndsmills: Palgrave Macmillan.

Pietra', M. (2009) Unia polsko-litewska a Unia Europejska. Gazeta Wyborcza, 26 czerwca 2009 (dodatek przygotowany przez Urz)d Miasta Lublin). Pomian, K. (2004) Europa i jej narody. Gda#sk: s!owo/obraz terytoria.

Prokop, J. (2000) Wycieczka do "róde! polskiej megalomanii. W: Narody i

histo-ria, Kraków: O'rodek My'li Politycznej.

Ranking Samorz)dów (2009) Rzeczpospolita, 11–12 lipca 2009.

Reich, R.B. (2007) Supercapitalizm. The Transformation of Business, De

mo-cra cy, and Everyday Life. New York: Alfred A. Knopf.

Schmitter, Ph.C. (2008) Neo-neofunctionalism. W: Wiener, A., Diez, T. (red.)

Euro pean Integration Theory. Oxford: Oxford University Press.

Schumpeter, J.A. (1995) Kapitalizm Socjalizm Demokracja. Warszawa: PWN. Sen, A. (2006) Identity and Violence. The Illusion of Destiny. New York–London:

W.W. Norton & Company.

Skwieci#ski, P. (2009) Czas Kasandr. Rzeczpospolita, 25–26 kwietnia 2009. S!owacki, J. (1975) Podró( do Ziemi %wi*tej z Neapolu, pie'# VIII. Grób

Aga-mem nona. W: Hertz, P., Kopali#ski, W. (red.) Ksi&ga cytatów z polskiej

Stark, D., Bruszt, L. (1998) Postsocialist Pathways. Transforming Politics and

Property in East-Central Europe. Cambridge–New York–Melbourne:

Cam-bridge University Press.

Szacki, J. (1994) Liberalizm po komunizmie. Kraków: Znak.

Szawiel, T. (2009) Mission possible. Rozmowa Tomasza Potkaja. Tygodnik

Powszechny, 3 maja 2009.

%wieboda, P. (2009) Unia ma dusz*. Rozmowa Roberta Walenciaka. Przegl$d, 5 maja 2009.

Tazbir, J. (1997) Polska na zakr&tach dziejów. Warszawa: Wydawnictwo Sic! Tazbir, J. (1998) Kultura szlachecka w Polsce. Pozna#: Wydawnictwo Poz

na#-skie.

Walicki, A. (2009) Naród – Nacjonalizm – Patriotyzm. Kraków: TAiWP Uni ve-ris tas.

Weber, M. (1994) Etyka protestancka a duch kapitalizmu. Lublin: Wydawnictwo Test.

Wendt, A. (2009) Spo!eczna teoria stosunków mi&dzynarodowych. Warszawa: Wy dawnictwo Naukowe „Scholar”.

Wilkinson, Ph., Neil, Ph. (2007) Mythology. London: Dorling Kindersley Li mi-ted.

W dokumencie Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje (Stron 117-125)