Nowoczesny wzrost gospodarczy, którego zasadniczym elementem jest wedle Simona Kuznetsa (1966) systematyczne stosowanie w produkcji wiedzy naukowej, zaczyna si* wraz z rewolucj) przemys!ow), konwen-cjonalnie przyjmuje si* dat* 1820 – wówczas, po zako#czeniu wojen na-poleo#skich, przyspieszy!a brytyjska rewolucja przemys!owa (O’Rourke i Williamson 2000). W cywilizacjach agrarnych post*p techniczny by! efek-tem metody prób i b!*dów, stosowanej przez praktyków. Podnosi! wydaj-no'+ pracy, ziemi i kapita!u, ale te przyrosty by!y niewielkie, a ich efekty niwelowane przez przyrost ludno'ci, st)d powiada si*, (e w epokach tych trudno by!o unikn)+ pu!apki maltuzja#skiej (por. Clark 2007: 19–39). Prze!om polega! na wprowadzeniu maszyn i mineralnych "róde! energii, oraz – przede wszystkim – na instytucjonalizacji post*pu technicznego w postaci specy cznych dla poszczególnych krajów kon guracji przed-si*biorstw, uczelni, wyspecjalizowanych placówek badawczych i pa#stwa
4 Prób) przezwyci*(enia tych ogranicze# jest Human Development Index, nie dysponuje-my jednak jego statystykami w zakresie porównywalnym ze statystykami PKB.
(por. Nelson 1996). Produkcja innowacji sta!a si* cech) nowoczesnego kapitalizmu (North 1981: 171–186). Nowoczesny post*p techniczny, od ko#ca XVIII wieku wyra"ny w rolnictwie, przemy'le tekstylnym, hut-nictwie (elaza i zastosowaniu maszyn parowych, w drugiej po!owie XIX wieku obejmowa! i tworzy!, jak to znakomicie pokaza! w klasycznej pra-cy David Landes (1969) coraz wi*cej dziedzin wytwórczo'ci – masow) produkcj* stali i aluminium, zastosowanie elektryczno'ci, chemi* orga-niczn), silniki spalinowe itd. Zarazem towarzyszy!o temu powi*kszenie skali produkcji, pojawienie si* nowych form mobilizacji kapita!u (spó!ki akcyjne) i nowych form organizacji zarz)dzania przedsi*biorstwami, co zarówno w odniesieniu do USA, jak i niektórych krajów europejskich szczegó!owo analizowa! Raymond Chandler (1977, 1990).
Przez z grubsza stulecie, poczynaj)c od lat 70. XIX w., w organiza-cji produkorganiza-cji dominowa! model fordowski i wzrost ekstensywny. W centrum tego modelu znajduje si* du(a, zatrudniaj)ca wielu w)sko kwali -kowanych robotników fabryka, wytwarzaj)ca wielkie serie stosunkowo prostych artyku!ów przeznaczonych dla masowego odbiorcy. Wzrost gospodarczy owej epoki mia! charakter przede wszystkim ekstensywny (Eichengreen 2001: 199–204). Jego "ród!em by!o powielanie pierwotnej innowacji – inwestycje polega!y na budowie kolejnych podobnych fabryk i zatrudnianiu si!y roboczej przechodz)cej z bardziej tradycyjnych sekto-rów gospodarczych (w USA a( do lat 30. XX w. "ród!em tej si!y roboczej byli w znacznej mierze imigranci).
Model ten narodzi! si* w USA u schy!ku XIX wieku, udoskonalony zosta! w czasach II wojny 'wiatowej, stanowi! podstaw* wy!aniania si* zarówno spo!ecze#stwa masowej konsumpcji najpierw w USA, a potem w Europie Zachodniej, jak i uk!adu spo!ecznego, w którego centrum znaj-dowa!a si* wielkoprzemys!owa klasa robotnicza. Ze wzgl*du na stosun-kowo wysoki poziom dochodów zaciera!y si* zarazem granice mi*dzy robotnikami a klas) 'redni), a jej styl (ycia (w Ameryce dom na przed-mie'ciu i family car) stawa! si* wzorem do na'ladowania. Szybki wzrost gospodarczy pierwszego trzydziestolecia po II wojnie 'wiatowej wywo-!ywa! wra(enie, (e w krajach Zachodu osi)gni*te zosta!o stadium „wy-sokiej masowej konsumpcji”, o którym pisa! w The Stages of Economic
Growth: a Non-Communist Manifesto Walt W. Rostow(1960). Mo(liwo'+
osi)gni*cia owego stadium sta!a tak(e otworem dla krajów mniej rozwi-ni*tych, o ile – mówi)c j*zykiem autora The Stages – uda im si* „start do wzrostu”. Rostow by! nie tylko historykiem gospodarczym, lecz tak(e doradc) ds. bezpiecze#stwa narodowego prezydenta Johnsona w czasach, gdy USA coraz mocniej anga(owa!o si* w Wietnamie (Halberstram 1969). Zwi)zek tych dwu ról nie by! przypadkowy. Jednym z uzasadnie# dzia!a#
160
Modernizacja Polsk iameryka#skich by!o d)(enie do umo(liwienia Wietnamowi Po!udniowemu wolnorynkowej modernizacji wzorowanej na Zachodzie, a tym samym za-pobie(enie wp!ywom komunistycznym, co rz)d USA uznawa! za istotne z punktu widzenia bezpiecze#stwa narodowego. Inna g!o'na w owym cza-sie ksi)(ka, The New Industrial State J.K. Galbraitha (1967) jest dosko-na!ym, syntetycznym obrazem tej epoki – przedstawia gospodark* USA jako 'wiat sk!adaj)cy si* z trzech zbiorowych aktorów: zarz)dzaj)cej wiel-kim przemys!em technostruktury, zorganizowanej w zwi)zki zawodowe klasy robotniczej, i pa#stwa. Model fordowski na'ladowany by! zarówno w krajach pó"nego uprzemys!owienia w Trzecim %wiecie (por. Johnson 1982, Amsden 1989), jak i w ZSRR i innych krajach socjalizmu pa#stwo-wego. Sposób jego przenoszenia do ZSRR znakomicie przedstawi! Stephen Kotkin na przyk!adzie Magnitogorska (1991, 1995).
W latach 70. XX wieku model ten pocz)! traci+ na aktualno'ci, przy-najmniej w odniesieniu do krajów najwy(ej rozwini*tych. Po pierwsze, przemys! przetwórczy pocz)! si* przenosi+ do trzeciego 'wiata, gdzie kosz-ty si!y roboczej i standardy ekologiczne by!y ni(sze. Wy!oni!a si* grupa krajów nowo uprzemys!owionych. Po drugie, w krajach wysokorozwini*-tych (zw!aszcza w Europie) model fordowski pocz)! ust*powa+ modelowi „elastycznej specjalizacji” – wytwarzaniu krótkich serii wysokiej jako'ci produktów, adresowanych do w)skich grup odbiorców (konsumentów lub rm, je'li owym produktem by!y np. skomplikowane maszyny), wymaga-j)cych wysoko kwali kowanej si!y roboczej i szczególnych technik orga-nizacji i zarz)dzania (Piore, Sabel 1984). Po trzecie, wzros!o znaczenie us!ug i wiedzy, szczególnie za' wymagaj)cych wysokich kwali kacji us!ug projektowych, nansowych, informatycznych i prawnych. Po czwarte, za-rysowa!y si* wyra"nie procesy „globalizacji”, w tym rozbicie !a#cuchów wytwórczych produktu mi*dzy ró(ne kraje i du(a wra(liwo'+ gospodarek narodowych na zjawiska zachodz)ce tak(e w odleg!ych cz*'ciach 'wiata. Cz*'+ tych zmian powi)zana by!a z fal) post*pu technologicznego ostatniej +wierci XX wieku, której najwa(niejszym elementem by!a mikroelektroni-ka i wywo!ana jej rozwojem rewolucja w zakresie przetwarzania informa-cji. Pozwoli!a ona na sprawne zarz)dzanie procesami produkcji i wymiany oraz transakcjami nansowymi na wielk) skal* i na wielkie odleg!o'ci, przyczyniaj)c si* do powstania „spo!ecze#stwa sieci” (Castells 1996).
Gospodark* 'wiatow) opisuje si* cz*sto przy pomocy metafory czy te( modelu „centrum” i „peryferii”. W ko#cu XIX wieku, gdy wyraziste ju( by!y wzorce nowoczesnego wzrostu gospodarczego, tym centrum by!y Europa Zachodnia i Ameryka Pó!nocna. W centrum wymy'lano i wpro-wadzano w (ycie nowe technologie, podnosz)ce wydajno'+ gospodarki, a w 'lad za tym poziom dochodu na jednego mieszka#ca. Peryferie sta-nowi!y "ród!o surowców, taniej si!y roboczej, rynki zbytu (p!ytkie, ale
rozleg!e), oraz miejsce lokat kapita!owych. Niektórym krajom nowo uprzemys!owionym udawa!a si* „ucieczka z peryferii” – przesuni*cie si* bli(ej centrum, awans do grupy (w terminologii statystyk Banku %wiatowego) krajów o „'rednim dochodzie” (Haggard 1990). W drugiej po!owie XX wieku udawa!o si* to przez kombinowanie wi*kszej otwar-to'ci na gospodark* 'wiatow) z prorozwojow) interwencj) pa#stwa. Podej'cie to okre'lono mianem „pa#stwa rozwojowego” (por. Johnson 1982, Woo-Cumings 1999, Kohli 2004).
Szczególnym przypadkiem takiej próby ucieczki z peryferii by! system sowiecki. W za!o(eniu polega! on na autarkizacji gospodarki i szybkiej in-dustrializacji w oparciu o akumulacj* wewn*trzn) i przy pomocy metod nakazowych, ale przy wykorzystaniu kopiowanych technologii epoki for-dowskiej. Pomijaj)c w tym miejscu koszty (masowy terror), system ten by! na krótk) met* skuteczny i doprowadzi! do przebudowy gospodarek rolniczych na przemys!owo rolnicze, charakteryzowa! si* te( – w okre-sie industrializacji – wysokimi przyrostami dochodu narodowego. Okaza! si* jednak bezradny po wyczerpaniu ekstensywnych czynników wzrostu, i niezdolny do przej'cia do postfordowskiej fazy rozwoju gospodarczego. Castells (1998: 5–67) przedstawia to szczegó!owo na przyk!adzie ZSRR, pokazuj)c nieprzystawalno'+ hierarchicznej i zamkni*tej struktury orga-nizacyjnej tego kraju i otwartych, sieciowych struktur w!a'ciwych infor-matycznej epoce postfordowskiej.
Tabele 1 i 2 prezentuj) te procesy w syntetycznej postaci, z uwzgl*d-nieniem ca!ej gospodarki 'wiatowej, interesuj)cych nas tu regionów – Europy Wschodniej i Europy Zachodniej, oraz – dla porównania – dwu in-nych regionów spoza 'wiata zachodniego, tj. Chin i Ameryki -aci#skiej.
Tabela 1. %rednioroczne tempo wzrostu gospodarki 'wiatowej i gospodarki
wybranych regionów 1500–2000 (%) Region 1500– 1820 1820– 1870 1870– 1913 1913– 1950 1950– 1973 1973– 1998 Świat ogółem 0,32 0,93 2,11 1,85 4,91 3,01
Świat per capita 0,05 0.53 1,3 0,91 2,93 1,33
Europa Zachodnia ogółem 0.41 1,65 2,1 1,19 4,81 2,11
Europa Wschodnia ogółem 0,41 1,36 2,31 1,14 4,86 0,73
Europa Zachodnia per capita 0,15 0,95 1,32 0,76 4,08 1,78
Europa Wschodnia per capita 0,10 0,63 1,31 0,89 3,79 0,37
162
Modernizacja Polsk iTabela 2. PKB per capita 0–2000, w dolarach GK 1990 roku
Region 0 1000 1500 1600 1700 1820 Świat 444 435 565 593 615 667 Europa Zachodnia 450 400 774 894 1 024 1 232 Europa Wschodnia 400 400 462 516 566 636 Europa Wschodnia/ Europa Zachodnia (%) 89 100 60 58 55 52 Chiny 450 450 600 600 600 600 Ameryka Łacińska 400 400 416 437 529 665 Region 1870 1913 1950 1973 1998 Świat 867 1 510 2 114 4 104 5 709 Europa Zachodnia 1 974 3 473 4 594 11 534 17 921 Europa Wschodnia 871 1 527 2 120 4 985 5 461 Europa Wschodnia/Europa Zachodnia (%) 44 44 46 43 30 Chiny 530 552 439 839 3 117 Ameryka Łacińska 698 1 511 2 554 4 531 5 795
.ród!o: Maddison 2001, tab. B-21.
Informacje zawarte w obu tabelach przedstawiaj) nast*puj)cy ob-raz: do pocz)tków wieku XIX tempo wzrostu jest bardzo niskie, w ska-li rocznej praktycznie niedostrzegalne. Przyspiesza najpierw po roku 1820, w efekcie rozprzestrzeniania si* rewolucji przemys!owej, a na-st*pnie jeszcze bardziej po roku 1970, w czasach kolejnej fali post*pu technicznego, okre'lanych mianem drugiej rewolucji przemys!owej. Lata 1870–1914 traktuje si* te( jako epok* „pierwszej globalizacji” (O’Rourke i Williamson 2000). Drugi okres przyspieszenia to „z!ote dekady” po II wojnie 'wiatowej, zako#czone upadkiem systemu Bretton Woods i szo-kiem naftowym. Mi*dzywojnie to wyra"ne zwolnienie, zwi)zane z dezin-tegracj) gospodarki 'wiatowej. Zwolnienie, cho+ nie a( tak du(e, pojawi!o si* tak(e w latach 70. (stag acja).
Jak na tle tego ogólnego obrazu przedstawia si* Europa Wschodnia i jej relacje do Europy Zachodniej? Dystans mi*dzy obiema cz*'ciami
kontynentu zaznaczy! si* ju( 'redniowieczu i wczesnej epoce nowo(ytnej. Zauwa(my, (e dystans ten wynika nie tyle z zacofania Europy Wschodniej, ile z wyj)tkowo'ci Europy Zachodniej na tle 'wiata – wskazuje na to porównanie z Ameryk) -aci#sk) i Chinami jako reprezentantem Azji. Ta wyj)tkowo'+ i p!yn)ca z niej przewaga Europy jeszcze zanim mo(na mówi+ o nowoczesnym wzro'cie gospodarczym s) przedmiotem bada# historycznych prowadzonych od kilkudziesi*ciu lat (por. Braudel 1992, Jones 1981, Clark 2007, Pomeranz 2000). Niezale(nie od interpretacji ich przyczyn, faktem pozostaje, (e Europa Wschodnia wchodzi w epok* nowoczesnego wzrostu gospodarczego ze znacznie ni(szego poziomu.
To, czy epoka nowoczesnego wzrostu, a zw!aszcza czasy pierwszej glo-balizacji, okre'lane niegdy' mianem imperializmu przyczynia!y si* do skrócenia, czy te( raczej do wyd!u(enia dystansu mi*dzy centrum a pery-feriami, bywa przedmiotem kontrowersji mi*dzy historykami i ekonomi-stami o bardziej liberalnym i bardziej etatystycznym, czy te( lewicowym nastawieniu. W swej g!o'nej ksi)(ce O’Rourke i Williamson (2000) suge-rowali, (e owa epoka prowadzi!a do konwergencji (przy czym w centrum ich uwagi by! nie produkt krajowy brutto, lecz p!ace realne), ale w ba-daniach swoich uwzgl*dniali oni tylko zachodnie i po!udniowe peryferie Europy. W odniesieniu do Europy Wschodniej dwaj czo!owi badacze dzie-wi*tnastowiecznej historii tego regionu, Berend i Ránki (1990), sk!aniali si* ostro(nie raczej do pierwszego z tych stanowisk, podkre'laj)c bardziej wp!yw zachodniego uprzemys!owienia wyra(aj)cy si* wzmo(onym popy-tem na surowce, ani(eli efekty rozprzestrzeniania si* post*pu technicz-nego. Podobnie tez* o nasilaniu si* dystansu eksponuje Andrew Janos (1982, 2000) w swej interpretacji warunków, kszta!tuj)cych szczególne, z pozoru podobne do Zachodu, a w istocie odmienne systemy politycz-ne w 'rodkowo-wschodniej cz*'ci kontypolitycz-nentu w XIX i pierwszej po!owie XX wieku. Odmienne w!a'nie dlatego, (e ukszta!towane przez zacofanie.
Zgromadzone przez Maddisona i analizowane tu dane nie daj) odpo-wiedzi jednoznacznej, ale te( nie sugeruj) jakiego' szczególnie pesymi-stycznego obrazu Europy Wschodniej. W latach 1820–1870 wschód kon-tynentu rozwija si* nieco wolniej ni( zachód, w wolnohandlowych czasach pierwszej globalizacji – nieco szybciej, ale jest to „przejadane” przez szyb-ki wzrost ludno'ci. Dystans bezwzgl*dny, mierzony ró(nic) wysoko'ci PKB na mieszka#ca, powi*ksza si* niemal ca!y czas. Wzgl*dny dystans rozwojowy, mierzony stosunkiem PKB per capita w Europie Wschodniej do PKB per capita w Europie Zachodniej utrzymuje si* na sta!ym pozio-mie ok. 45%, by wyd!u(y+ si* w ostatnich dekadach socjalizmu pa#stwo-wego, gdy PKB per capita w Europie Wschodniej spad! do 30% tej wiel-ko'ci na zachodzie kontynentu. Innymi s!owy: dystans by! spory ju( na
164
Modernizacja Polsk ipocz)tku epoki nowoczesnego wzrostu, wyd!u(y! si* nieco we wczesnych fazach rewolucji przemys!owej, pozostawa! stabilny przez nast*pne sto
lat, by znowu wyd!u(y+ si* w latach 70. XX wieku5.