Formierz odlewnik – charakterystyka zawodu

Zawód formierz odlewnik jest zawodem uznanym i zarejestrowanym przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Zawód ten jednakże nie występuje w aktualnej Klasyfikacji Zawodów Szkolnictwa Zawodowego, co oznacza że obecnie nie jest prowadzona nauka tego zawodu na poziomie zawodowym.

Szczegółowa analiza zawodu formierz odlewnik zawarta jest w dwóch dokumentach: opisie zawodu będącego integralną częścią Klasyfikacji Zawodów i Specjalności Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz przewodniku po zawodach, autorstwa ówczesnego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 listopada 2016 roku w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania zawód formierz odlewnik (721102) został przypisany grupie wielkiej - robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (7), a w jej obrębie grupie dużej - robotnicy obróbki metali, mechanicy maszyn i urządzeń i pokrewni (72) i ostatecznie grupie elementarnej formierze odlewniczy i pokrewni (7211). Grupa ta obejmuje zawody wymagające odpowiedniej wiedzy, umiejętności i doświadczenia. Zawodom w obrębie tej grupy

120 przypisana jest praca związaną z wykonaniem modeli, rdzeni i formy odlewniczej oraz z przygotowaniem mas formierskich i zadań pokrewnych. Praca ta wykonywana jest zazwyczaj manualnie za pomocą właściwych narzędzi.

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej opisuje przekrojowo zawód formierza odlewnika jako osoby samodzielnie wykonującej formy odlewnicze w skrzynkach ręcznych lub pracującej zespołowo przy formach murowanych lub kesonach. Praca formierza obejmuje również wykonanie rdzeni, wprowadzanie ciekłego metalu do formy, wybicie odlewów z formy oraz ich oczyszczenie z przywartej masy formierskiej i rdzeniowej oraz usunięcie m.in. układów wlewowych, zalewek i nadlewów [139].

Analiza powyższych dokumentów rządowych pozwala na wskazanie następujących zadań zawodowych dla zawodu formierz odlewnik: [134, 135].

 przygotowywanie stanowiska do formowania przez dobór skrzynek formierskich, zespołu modelowego, masy formierskiej oraz narzędzi potrzebnych do wykonania formy;

 przygotowanie w mieszarkach odpowiedniego typu mas formierskich;  zagęszczanie masy formierskiej wokół zespołu modelowego;

 wypełnianie masą formierską i jej zagęszczanie w pozostałej objętości skrzynek formierskich;

 malowanie formy pokryciem grafitowym;

 wykonywanie otworów odpowietrzających w obu połówkach formy;

 składanie formy odlewniczej łącznie z rdzeniami odtwarzającymi wewnętrzne przestrzenie odlewu;

 przygotowywanie formy do zalewania metalem przez trwałe połączenie obu części formy oraz ustawienie jej w miejscu zalewania;

 sprawdzanie temperatury ciekłego metalu przed zalewaniem formy i porównanie z danymi zawartymi w instrukcji;

 konserwowanie i naprawa łyżek i kadzi służących do zalewania;

 ręczne usuwanie przywartej masy formierskiej i rdzeniowej ze ścianek odlewu za pomocą młotków ręcznych i pneumatycznych, ścinaków, szczotek drucianych, szlifierek itp.;

 usuwanie układów wlewowych, nadlewów, zalewek itp. ręcznie lub za pomocą odpowiednich urządzeń;

121  wprowadzanie odlewów do odpowiednich urządzeń oczyszczających: bębnów obrotowych, oczyszczarek pneumatyczno-komorowych, oczyszczarek wirnikowych i innych;

 oczyszczanie powierzchni wewnętrznych skrzyni rdzeniowej i pokrycie jej środkiem przeciwdziałających przylepianiu się masy rdzeniowej do ścianek rdzennicy;

 zagęszczanie masy w obu połówkach rdzennicy;

 zakładanie żeber wzmacniających oraz wykonanie kanałów odpowietrzających;

 wprowadzanie wykonanego rdzenia do pieca lub do urządzenia umożliwiającego utwardzanie rdzenia innymi sposobami;

 pokrywanie powierzchni rdzeni odpowiednimi pokryciami ochronnymi;  sprawdzanie ważnych wymiarów rdzenia przymiarami i sprawdzianami,

 wybijanie odlewów z form ręcznie lub za pomocą urządzeń takich, jak belka wibracyjna, krata wstrząsowa lub oczyszczarka wodna;

 przestrzeganie obowiązujących instrukcji i przepisów bhp, w tym posługiwanie się sprzętem i ochronami osobistymi.

W przypadku formierza maszynowego, czyli obsługującego maszynę formierską wymagane jest dodatkowo obsługiwanie maszyny formiersko-wstrząsowej (załadownia form, wypełnienie masą, ubijanie masy za pomocą maszyny, zdjęcie ubitych form, zmiana oprzyrządowania modelowego na maszynie) i jej konserwacja [140].

Zakres zadań zawodowych dla zawodu formierz odlewnik jest bardzo szeroki i uzależniony jest od wielkości przedsiębiorstwa, rodzaju stosowanej technologii oraz podziału pracy na odlewni. Formierz odlewnik może być odpowiedzialny nie tylko za przygotowanie masy formierskiej i formy odlewniczej, ale również rdzeni i prace związane z zalaniem formy oraz wybiciem i oczyszczeniem odlewów.

Bez względu na zakres prac, praca formierza odlewnika jest pracą typowo fizyczną, prowadzoną w halach produkcyjnych. Niejednokrotnie prowadzona jest w warunkach natężonego hałasu, a ryzyko zawodowe związane z jego narażeniem oceniane jest jako duże [141]. Ma charakter pracy zrutynizowanej, okresowo nadzorowanej.

Praca na tym stanowisku jest związana z pewną samodzielnością, jednakże ze względu na konieczność kontaktów z innymi pracownikami nosi znamiona pracy zespołowej. Formierz odlewnik odpowiedzialny jest za maszyny i urządzenia, na których pracuje, za bezpieczeństwo innych ludzi oraz jakość wykonanego odlewu. W zależności od wielkości

122 przedsiębiorstwa oraz układu stanowisk formierz odlewnik może pełnić rolę kierownika zmiany lub mistrza.

Obszar zadań zawodowych przypisanych dla tego stanowiska wymaga od formierza odlewnika wiedzy fachowej na temat składu chemicznego stosowanych stopów i ich właściwości mechanicznych, mas formierskich, w tym ich składu i właściwości (wytrzymałości, przepuszczalności) oraz mas rdzeniowych i wykorzystania ich do produkcji rdzeni.

Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa formierz odlewnik to osoba charakteryzująca się:  wyobraźnią przestrzenną,

 zdolnościami manualnymi,

 dokładnością i skrupulatnym podejściem do realizowanych zadań,  podzielnością uwagi,

 umiejętnością pracy w zespole,  otwartością na nowe rozwiązania.

Te cechy warunkują właściwe i bezpieczne wykonanie zadań na stanowisku oraz warunkują jego profesjonalny rozwój.

Formierz odlewnik powinien posiadać specjalistyczne wykształcenie zawodowe. Dawniej wykształcenie to zdobywano w szkołach zawodowych o profilu hutnictwo i odlewnictwo, które najczęściej miały charakter szkół przyzakładowych (np. szkoła przy Zakładach Przemysłu Ciągnikowego „Ursus” oraz przy FSO-Daewoo”). Obecnie kształcenie w tym zawodzie nie jest prowadzone, a osoby pracujące na stanowisku formierza odlewnika wymagają przyuczenia na stanowisku pracy. Nieoceniona jest tu rola, jako nauczycieli zawodu, formierzy będących w wieku przedemerytalnym, posiadających nie tylko właściwe kierunkowe wykształcenie, ale również długoletnie doświadczenie zawodowe.

Analogicznie jak w części poświęconej zawodowi – technolog odlewnik (inżynier odlewnik) w ramach wstępnego badania ankietowego zapytano respondentów (24 odlewnie, w tym 17 odlewni żeliwa i 7 odlewni metali nieżelaznych) o 8 kluczowych kompetencji dla zawodu formierza. Wyniki badania przedstawiono w tabeli 20.

Według pracodawców formierz powinien charakteryzować się należytą dokładnością (67%) i odpowiedzialnością (58%) w wykonywaniu zadań zawodowych. Właściwe wykonywanie pracy wymaga od niego właściwej wiedzy zawodowej (63%), zdolności

123 manualnych (54%) oraz organizacji własnej pracy (58%). Należy zauważyć, że kompetencje te mają zdecydowanie większe znaczenie dla pracodawców reprezentujących odlewnie z sektora MŚP, gdzie formowanie ma często charakter ręczny.

W odlewniach dużych proces formowania ma charakter zautomatyzowany, który umniejsza jednocześnie rolę formierza, jego odpowiedzialność za proces oraz wymagania manualne. Zdecydowanie częściej niż w odlewniach małych i średnich istotna jest współpraca w zespole (63%) a to ze względu na dużo większe zatrudnienie i bardziej szczegółowy podział pracy. W zakresie kompetencji zawodowych na stanowisku formierza wymagana jest przede wszystkim szeroko rozumiana umiejętność wykonywania form odlewniczych, obsługiwania urządzeń odlewniczych (w tym formierki, pieca odlewniczego itp.) (71%), wykonywania rdzeni (50%) a przy tym znajomość mas formierskich (50%) i rdzeniowych (54%).

Tabela 20. 8 kluczowych kompetencji wg pracodawców dla zawodu formierz odlewnik

Ogółem MŚP Duże liczba wskazań ^%N=24 liczba wskazań ^%N=16 liczba wskazań ^%N=8

kompetencje społeczne i inne

Dokładność 16 67% 12 75% 4 50%

współpraca w zespole 15 63% 9 56% 6 75%

Odpowiedzialność 14 58% 11 69% 3 38%

organizowanie pracy własnej 14 58% 10 63% 4 50%

zdolności manualne 13 54% 12 75% 1 13%

sprawność fizyczna 12 50% 9 56% 3 38%

znajomość procedur związanych z zakresem

obowiązków ^{10 42% 8 50% 2 25%}

kompetencje twarde (zawodowe)

umiejętność wykonywania form odlewniczych 17 71% 11 69% 6 75%

znajomość obsługi urządzeń odlewniczych 17 71% 11 69% 6 75%

wiedza zawodowa 15 63% 11 69% 4 50%

znajomość mas rdzeniowych 13 54% 8 50% 5 63%

umiejętność wykonywania rdzeni 12 50% 8 50% 4 50%

umiejętność przygotowania odpowiedniej masy

formierskiej ^{12 50% 8 50% 4 50%}

znajomość składu chemicznego oraz właściwości

mechanicznych stosowanych stopów ^{6 25% 5 31% 1 13%}

opracowanie układu wlewowego i nadlewu 6 25% 5 31% 1 13%

Źródło: opracowanie własne

Dla zweryfikowania bieżących wymagań stawianych kandydatom na stanowisko formierza odlewnika przeanalizowano również pojawiające się oferty pracy. Oferty pracy

124 dedykowane temu stanowisku najczęściej publikowane były przez Powiatowe Urzędy Pracy i zdecydowanie częściej dotyczyły pracy w niemieckich przedsiębiorstwach odlewniczych. Spośród ofert publikowanych w latach 2016 -2017 do analizy wyselekcjonowano tylko oferty krajowych pracodawców. Łącznie przeanalizowano 27 ofert pracy.

Ogłoszenia o pracę na to stanowisko były bardzo połowiczne, bez szczegółowych wymagań i oczekiwań wobec kandydatów. Brak kształcenia zawodowego w tym zawodzie kreuje niską podaż osób posiadających fachowe wykształcenie, dodatkowo ciężkie warunki pracy na tym stanowisku powodują, że pracodawcy kierują swoją ofertę głównie do osób chcących podjąć pracę fizyczną, często bez jakiegokolwiek przygotowania zawodowego.

Obszar zadań formierza zależy głównie od wielkości odlewni, charakteru produkcji oraz obowiązującego podziału pracy. W odlewniach małych stanowisko formierza obejmuje zakres zadań identyfikowanych ze stanowiskami pokrewnymi jak zalewacz, wybijacz czy oczyszczacz odlewów.

Przeprowadzona obserwacja rynku pracy wskazała, że stanowisko formierz odlewnik najczęściej utożsamiane jest z następującymi zadaniami zawodowymi:

 formowaniem, wykonywaniem form odlewniczych (56,5%)  zalewaniem form ciekłym metalem (30,4%)

 przygotowaniem i obróbką form odlewniczych (21,7%)

Do pozostałych zadań na tym stanowisku przedsiębiorcy wskazywali również wybijanie odlewów (13%), przygotowanie mas formierskich (13%) oraz obróbkę odlewów (szlifowanie) (13%).

Wśród wymagań pracodawców wobec kandydatów na to stanowisko najczęściej pojawiały się:

 doświadczenie zawodowe (39,1%), mające większe znaczenie niż wykształcenie. Wynik jest konsekwencją braku od lat kształcenia w tym zawodzie. Młode pokolenie umiejętności i wiedzę niezbędną do pracy na tym stanowisku może nabyć jedynie w drodze praktyki zawodowej (pracy w odlewni na tym samym lub podobnym stanowisku), często pod opieką doświadczonego „starego” formierza.

 wykształcenie zawodowe (34,8%), ogólnie rozumiane. Pracodawcy nie określają profilu preferowanego wykształcenia zawodowego. Niewielki odsetek ogłoszeń wskazywał na

125 konieczność posiadania przez kandydata wykształcenia średniego (8,7%) lub podstawowego (8,7%).

 znajomość rysunku technicznego, istotna dla 1/5 pracodawców (21,7%). Umiejętność ta pozwala na właściwe odczytanie rysunków technicznych i na ich podstawie wykonanie formy odlewniczej.

 dyspozycyjność (13%), rozumiana, jako gotowość do podjęcia przez pracownika pracy w dowolnym czasie. W przedsiębiorstwach odlewniczych praca zazwyczaj ma charakter zmianowy i może wymagać od pracownika również podjęcia pracy w ramach zastępstwa, spowodowanego absencją innego pracownika pracującego na tym samym stanowisku .

 współpraca w zespole, wskazywana zaledwie przez 13% pracodawców. Stanowisko formierza odlewnika może wymagać współpracy z innymi pracownikami wykonywującymi pracę w powiązanych wydziałach np. rdzeniarni, czy magazynie mas formierskich itp.

Badanie ankietowe wśród polskich odlewni oraz analiza ogłoszeń o pracę dedykowanych zawodowi formierz odlewnik pozwoliła na stworzenie zestawu kompetencji najczęściej wymaganych przez polskich pracodawców wobec tego stanowiska. Rezultaty badań przedstawia rys.36.

Rys. 36. Kompetencje formierza odlewnika wymagane przez polskich pracodawców Źródło: opracowanie własne

126

7.3 Badania kompetencji kluczowych pracowników na przykładzie wybranych