stawowe instrumenty wsparcia socjalnego w programach restrukturyzacji polskiego górnictwa węgla kamiennego
2.3.2. Program socjalny likwidowanej kopalni węgla kamiennego
Decyzję o likwidacji kopalni podejmuje zarząd spółki węglowej, przy czym decyzja musi być akceptowana przez walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki w uzgodnieniu z Ministrem Gospodarki. Uwzględnione to zostanie
27 Na marginesie dyskusji nad bulwersującą niektóre środowiska wysokością odpraw górniczych należy zaznaczyć, że np. odchodzący z pracy pracownicy kosmetycznej firmy Beiersdorf-Lechia SA w Poznaniu otrzymywali w ramach akcji restrukturyzacji zatrudnienia od nowego właściciela (międzynarodowy koncern Beiersdorf z siedzibą w Hamburgu) odprawy w wysokości 30—50 tys. PLN — za I. H a m e r s k a : Duże odprawy w Lechii. „Puls Gospodarki”
z 26.11.1998.
w statutach spółek węglowych. W decyzji o likwidacji kopalni określone będą terminy:
— rozpoczęcia procesu likwidacji,
— zakończenia wydobycia,
— zakończenia procesu likwidacji.
Podjęciu tej decyzji powinno towarzyszyć opracowanie przez spółkę węglową dwóch programów:
— programu likwidacji kopalni,
— programu socjalnego likwidowanej kopalni.
Należy oddzielić sferę technicznej likwidacji kopalń od sfery socjalnej.
Program likwidacji kopalni powinien zawierać zakres i harmonogram robót likwidacyjnych do wykonania w okresie likwidacji.
W wypadku ubiegania się spółki węglowej o dotację z budżetu państwa na sfinansowanie likwidowanej kopalni, program likwidacji wymaga akceptacji Ministra Gospodarki. Zarząd spółki węglowej każdorazowo powołuje lik
widatora kopalni, który nadzoruje jej realizację.
Program socjalny likwidowanej kopalni określa instrumenty socjalne i finansowe, jakie należy przyjąć i uruchomić dla wsparcia socjalnego wszyst
kich pracowników kopalni, którzy utracą miejsca pracy, oraz sposób ich zastosowania28. Bazą dla opracowania tego programu są instrumenty G ór
niczego Pakietu Socjalnego.
Program socjalny likwidowanej kopalni powinien zawierać:
— terminy zakończenia wydobycia i zakończenia likwidacji,
— opis instrumentów socjalnych i finansowych do zastosowania w procesie likwidacji kopalni,
— sposób wykorzystania instrumentów socjalnych i finansowych w odniesie
niu do każdego pracownika, który utracił miejsce pracy w likwidowanej kopalni,
— przewidywany koszt realizacji programu socjalnego oraz źródło jego pokrycia.
Projekt programu socjalnego likwidowanej kopalni zarząd spółki węglowej przedkłada reprezentacji związków zawodowych działających w likwidowanej kopalni w okresie do trzech miesięcy od akceptacji decyzji zarządu spółki przez walne zgromadzenie akcjonariuszy.
Program socjalny powinien zostać zaopiniowany przez zarząd gminy górniczej, na terenie której znajduje się siedziba likwidowanej kopalni oraz uzgodniony i podpisany przez związki zawodowe likwidowanej kopalni
28 Program socjalny likwidowanej kopalni węgla kamiennego jest częścią (IV) Programu rządowego Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998—2002, dokumentu przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 30.06.1998 r., maszynopis powielony, Warszawa 1.07.1998 r.
w okresie do 45 dni od przedłożenia tego projektu przez zarząd spółki węglowej. W wypadku braku uzgodnienia programu socjalnego w tym okresie wchodzi on w życie po upływie 15 dni.
Wstrzymanie wydobycia w kopalni powinno nastąpić najpóźniej w okresie sześciu miesięcy od wejścia w życie programu socjalnego likwidowanej kopalni.
Za realizację programu socjalnego odpowiedzialny jest likwidator kopalni.
Środki finansowe na realizację programu likwidacji kopalni zobowiązany jest zapewnić zarząd spółki węglowej na podstawie dotacji z budżetu państwa lub inne dostępne źródła finansowania. Rozwiązania związane z programem socjalnym likwidowanej kopalni nie dotyczą decyzji o likwidacji kopalń podjętych przed wejściem w życie ustawy o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego i gmin górniczych do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej29.
Pracownik zatrudniony pod ziemią, w kopalni objętej całkowitą likwidacją, któremu do nabycia uprawnień do urlopu górniczego brakuje nie więcej niż dwa lata stażu pracy, otrzymuje gwarancję propozycji zatrudnienia w innej czynnej kopalni.
W związku z utratą miejsca pracy ma do wyboru:
— skorzystanie z wybranego instrumentu Górniczego Pakietu Socjalnego,
— ofertę pracy poza górnictwem przedstawioną przez Górniczą Agencję Pracy,
— ofertę pracy w podmiotach tworzonych na bazie m ajątku kopalni przed
stawioną przez likwidatora kopalni.
W razie zaistnienia możliwości zatrudnienia pod ziemią oferty takie winny być w pierwszej kolejności kierowane do pracowników kopalń objętych całkowitą likwidacją.
Z osobami odrzucającymi jakikolwiek wariant propozycji może być roz
wiązana umowa o pracę zgodnie z obowiązującym prawem.
W zależności od zaistnienia odpowiednich potrzeb w kopalniach pod
legających całkowitej likwidacji mogą być utworzone: programy specjalne30 finansowane ze środków Funduszu Pracy skierowane na tworzenie nowych pozagórniczych miejsc pracy.
Program reformy odwołuje się także do tworzonej obecnie ustawy o do
stosowaniu górnictwa węgla kamiennego i gmin górniczych do funkcjonowa
nia w warunkach gospodarki rynkowej. Przewiduje się w niej zapis, który
29 Ustawa o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych — uchwalo
na 26.11.1998 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1112).
30 Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15.11.1995 r.
w sprawie programów specjalnych przeciwdziałania bezrobociu (Dz.U. nr 134, poz. 661).
umożliwi wypłacanie byłym pracownikom lub uprawnionym członkom rodzin ekwiwalentu pieniężnego za tzw. deputat węglowy31.
Świadczenia i zasiłki socjalne wypłacane na podstawie dotychczasowych propozycji poprzednich programów restrukturyzacyjnych zachowały swą moc prawną i wypłacane są w dotychczasowym wymiarze z uwzględnieniem waloryzacji32.
W okresie realizacji programu, tj. w latach 1998—2002, będzie obowiązy
wała zasada, iż jedynym źródłem zasilania kadrowego górnictwa są szkoły specjalistyczne. Istotnym elementem procesu reformy górnictwa będzie doko
nywanie — w ramach reformy systemu emerytalnego — zmiany obowiązujące
go systemu, z koniecznością ograniczania przywilejów branżowych, o ile nie zostaną „wykupione” przez branżę.
Zestawienie instrumentów wsparcia socjalnego zawartych w projekcie obecnej reformy przemysłu węglowego przedstawione zostało w tabeli 18:
Zaprezentowane powyżej działania w sposób zdecydowany przyczynić się mają do wydatnego obniżenia poziomu zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego. Udział kosztów robocizny w koszcie produkcji węgla kształtuje się aktualnie na poziomie około 50%, a trwała ekonomiczna efektywność górnictwa węgla kamiennego może być osiągnięta przede wszystkim w wyniku znacznego obniżenia poziomu zatrudnienia. Jak już zaznaczono, szacuje się, że do 2002 r. zatrudnienie w górnictwie węgla kamiennego powinno zmniejszyć się o około 118 tys. osób. Zmniejszenie zatrudnienia zamierza się osiągnąć poprzez:
— odejścia około 55 tys. osób w wyniku nabycia uprawnień emerytalnych oraz innych przyczyn zależnych od sytuacji pracownika,
— skorzystanie przez około 35 tys. pracowników kopalń zatrudnionych pod ziemią z pięcioletnich urlopów górniczych,
— skorzystanie przez około 10 tys. pracowników kopalń zatrudnionych pod ziemią z dwuletnich zasiłków socjalnych na przekwalifikowanie zawodowe i znalezienie nowego zatrudnienia poza górnictwem,
31 Ekwiwalent byłby wypłacany przez ZUS byłym pracownikom węgla kamiennego, przed
siębiorstw robót górniczych i Przedsiębiorstwa Budowy Szybów w Bytomiu oraz uprawnio
nym członkom ich rodzin — łącznie ok. 330 tys. osób Koszty przedsięwzięcia, szacowane w wys. 250 min PLN w skali roku, byłyby pokrywane corocznie z budżetu państwa i zwolnione od podatku dochodowego od osób fizycznych.
32 Od 1984 r. można włączać deputaty do płac, jak również do podstawy wymiaru emerytury (renty). Zakłady pracy chętnie z tego korzystają, zawiadamiając właściwe oddziały ZUS o zaprzestaniu wypłaty deputatów lub ekwiwalentów za nie, mimo że włączenie tego do podstawy wymiaru świadczenia można dokonać tylko za zgodą zainteresowanego. Z uwagi na ograniczenie podstawy wymiaru do 250% przeciętnego wynagrodzenia kwota świadczenia wzrasta niewiele, a w przypadku górników wcale nie rośnie. Powoduje to znaczne luki w budżetach tych osób, które muszą węgiel kupić.
T a b e l a 18 Instrumenty osłonowe i aktywizujące pracowników na rynku pracy proponowane
w Górniczym Pakiecie Socjalnym na lata 1999—2000
Instrumenty wsparda socjalnego Urlop górniczy 5-letni (wysokość świadczenia socjal-
nego-75% ekwiwalentu pieniężnego obliczonego jak
wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy) X X
Zasiłek socjalny; 2-letni (wysokość zasiłku socjalnego
65% podstawy jak w pkt. 1.) X X _ X X _
Bezpłatne szkolenie przekwalifikujące w zawodach
umożliwiających zatrudnienie poza górnictwem X X X X X X
Jednorazowa odprawa pieniężna w celu zintensyfiko
wania aktywności zawodowej (wysokość odprawy nie może być wyższa niż 14,4 krotność przeciętnego mie
sięcznego wynagrodzenia w kopalniach z III kwartału
roku poprzedzającego odejście pracownika) X X X X
Jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa w wysokości 24-krotności przeciętnego wynagrodze
nia obliczonego jak w pkt. 4. X X X X
Jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa w wysokości 3,5-krotnośd przeciętnego wynagrodze
nia obliczonego jak w pkt. 4. X
Pożyczka lub kredyt bankowy przysługująca pra
cownikowi, który po odejściu z kopalni podejmie działalność gospodarczą, a nie skorzysta z żadnych innych instrumentów osłonowych poza przekwalifi
kowaniem X X X X X X
Gwarancje zatrudnienia w kopalni czynnej dla praco
wników, którym brakuje 2 lata stażu pracy do urlopu
górniczego X
* Dotyczące pracowników o co najmniej 5-letnim stażu pracy.
Ź r ó d ło : Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998—2002 — Program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów RP w dniu 30.06.1998 r., Warszawa 1.07.1998 r.
— inne zwolnienia z przyczyn zakładu pracy w wysokości około 30 tys. osób związane ze skorzystaniem przez pracowników kopalń z jednorazowej odprawy pieniężnej. Równocześnie przewiduje się, że w okresie 1998—2002 do kopalń zostanie przyjętych około 12 tys. osób. W tej liczbie mieszczą się obowiązkowe powroty do pracy wynikające z Kodeksu pracy, absolwenci szkół oraz pracownicy przyjmowani do pracy bezpośrednio po studiach o specyficznych kwalifikacjach, niezbędni do działania kopalń w warun
kach gospodarki rynkowej. Przyjęcia te będą ograniczone do niezbędnych indywidualnych przypadków. W wyniku szacowanej liczby odejść z gór
nictwa w wysokości ok. 130 tys. osób i przyjęć w wysokości ok. 12 tys.
osób, stan zatrudnienia w 2002 r. winien ukształtować się na poziomie ok. 126 tys. osób. Łączny koszt, który trzeba będzie ponieść na osiągnięcie zamierzonych rezultatów, szacuje się w warunkach 1998 r. na poziomie ok. 4,5 mld zł33.
Zaproponowane instrumenty osłon socjalnych spotkały się ze zróżnicowa
nym przyjęciem. Najwięcej sprzeciwu budziły wśród niektórych przedstawicieli związków zawodowych, zwłaszcza ZZG, którzy zwrócili się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przyjętych (niektórych) w ustawie zapisów z Ustawą Zasadniczą, a do Prezydenta RP o zawetowanie ustawy34.
Natomiast górnicy, którzy w przeciwieństwie do górniczych central związ
kowych z zadowoleniem przyjęli ów projekt, dobrowolnie odchodzą z branży górnictwa węgla kamiennego, i to w tempie o wiele szybszym od zaplano
wanego, co powoduje nowe frustracje i napięcia społeczne3 s.
Założoną prognozę tego zjawiska ukazano w tabeli 19.
1998 219,0 12,4 14,9 27,3 3,0 24,3 505,0
1999 189,4 20,0 12,6 32,6 3,0 29,6 1 044,0
2000 165,8 15,0 10,6 25,6 2,0 23,6 1 017,1
2001 151,0 7,7 9,1 16,8 2,0 14,8 812,0
2002 138,4 6,6 8,0 14,6 2,0 12,6 947,0
Razem — 61,7 55,2 116,9 12,0 104,9 4 325,/I
34 Patrz: list Jana Kisielińskiego, przewodniczącego Związku Zawodowego Górników w Pol
sce do Aleksandra Kwaśniewskiego negującego prawomocność zamrożenia płac górniczych na poziomie inflacji i nakazanie pracy do 65 roku życia — opublikowany w prasie związkowej, m.in. w „Górnik” z dnia 16.12.98 oraz 15.01.1999.
35 W obliczu braku ekonomicznych efektów założonych w rządowym programie, w sierpniu 1999 r., Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów odrzucił korektę programu restrukturyzacji
Zgodnie z planami rządowymi w 1998 r. przewidywano odejście 12,4 tys.
osób, a odeszło 38,3 tys. osób. Najwięcej odchodzących górników 15 tys.
— skorzystało z możliwości przejścia na pięcioletni urlop, po którym przy
sługuje im normalna emerytura. Ponad 9,5 tys. odeszło biorąc jednorazowe odprawy socjalne (brutto 44,5 tys. PLN).
Agencji Restrukturyzacji Przemysłu, która obsługuje organizacyjnie proce
dury finansowania osłon socjalnych, zabrakło środków na sfinansowanie odpraw w 1999 r.36. Wywołało to kolejną falę niepokoju w środowisku gór
niczych związków zawodowych i było przedmiotem nadzwyczajnego posie
dzenia Prezydium Rządu. W kopalniach zaś wprowadzono zapisy na odprawy jednorazowe, a uznaniowy charakter ich przyznania może sprzyjać powsta
waniu procesów korupcjogennych i patologicznych37.
Ową różnicę pomiędzy planami urzędniczymi a rzeczywistością ilustruje tabela 20.
W pierwszym kwartale 1999 r. zatrudnienie w przemyśle węglowym spadło o dalsze 5178 osób. W efekcie w 57 kopalniach węgla kamiennego pracuje ok. 195 tys. górników, czyli 50 tys. mniej niż półtora roku wcześniej38.
Tak duże powodzenie GSP zaskoczyło twórców reformy. W rezultacie narosłych wątpliwości i niepewności co do kierunku ostatecznych rozstrzyg
nięć związki zawodowe po raz kolejny wywołują eskalację społecznego niezadowolenia wśród załóg górniczych, co wpływa na spontaniczność wielu decyzji pracowniczych.
Pierwsze wyniki badań socjologicznych przeprowadzonych wśród populacji górników, którzy odeszli z kopalń z wykorzystaniem jednorazowej odprawy,
górnictwa węgla kamiennego zakładającą zmniejszenie mocy produkcyjnych resortu o 10 min ton i redukcję zatrudnienia o kolejne 10 tys. osób i szybszą likwidację 20 kopalń, zalecając pogłębienie korekty (www.pg.com.pl 13.08.1999 r.).
36 Decyzja o finansowym pokryciu dla zgłoszonych w pierwszym kwartale wniosków o jednorazowe odprawy podpisana została 22.07.1999 r. w postaci przelania na konto Agencji Rozwoju Przemysłu pierwszej transzy 200 min PLN (z potrzebnych 400 min PLN).
Dzięki pierwszej transzy z kopalń odeszło ok. 4 tys. osób, a drugie tyle we wrześniu 1999 r.
37 K ontrola przeprowadzona przez Ministerstwo Finansów w kopalniach Jastrzębskiej Spółki Węglowej wykazała, że część górników, którzy skorzystali z urlopów górniczych (kwota świadczenia miesięcznego wypłacanego przez 5 lat w wys. ok. 2370 PLN brutto) przepracowała w godzinach nadliczbowych łącznie 5200 godzin — ponad dozwolone 150 godzin. Trudno oszacować wysokość strat poniesionych w ten sposób przez budżet państwa. W skali kontro
lowanej spółki (jest ich sześć) strata wynosi ok. 1,6 min PLN. Inną formą patologii związanych z GPS jest skorzystanie z jednej z form pakietu i przejście na zwolnienie lekarskie, co umożliwia korzystanie z dwóch źródeł finansowania. Skala tego zjawiska nie jest precyzyjnie rozpoznana ani w Ministerstwie Finansów ani w ZUS.
38 Dane szacunkowe Ministerstwa Gospodarki zaprezentowane W: Górnicy z odprawami.
„Puls Gospodarki” z 23.07.1999.
T a b e l a 20 Zestawienie ilości i skutków finansowych osłon socjalnych zrealizowanych do 31.12.1998 r.
Zasiłki Kwota na Skutek
Nazwa* Urlopy socjalne Jednorazowe Razem restruktu przeniesiony górnicze (grudzień odprawy GPS ryzację za z 1998 r.**
1998 r.) trudnienia
Bytomska Grupa a 2 153 21 — — — —
Kapitałowa S.A. b 251 21 2 177 4 351 118,6 79,1
Rudzka Grupa a 908 3
Kapitałowa b 100 0 1 032 1 943 81,0 32,8
Gliwicka Grupa a 2 083 1
Kapitałowa b 65 0 1 564 3 648 125,5 69,6
Katowicka G rupa a 975 4
Kapitałowa b 119 5 1 065 2 044 143,1 35,8
Nadwiślańska a 4 168 20
Spółka Węglowa ■ b 402 0 931 5 119 102,1 149,1
Rybnicka Spółka a 1 708 3
Węglowa b 101 0 526 2 237 147,6 58,8
Jastrzębska Spółka a 1 552 12
Węglowa b 134 0 1 171 2 735 126,4 55,2
Razem Spółki — a 13 547 64
Grupy Kapitałowe b 1 172 26 8 466 22 077 884,3 480,4
Pozostałe kopalnie a 2 010 29
łącznie z PRG b 731 170 1 673 3 712 114,4 94,9
Ogólnie kopalnie a 15 557 93
łącznie z PRG b 1 903 196 10 139 25 789 958,7 575,3
a — odejścia w 1998 r.
b — odejścia przed 1998 r.
* Nazwa „grupa kapitałowa” w odniesieniu do niektórych spółek węglowych użyta w tym monitoringu została wprowadzona przez PARGWK zgodnie z możliwościami wynikającymi z kodeksu handlowego. Jednakże istoty tej zmiany nie udało się autorowi wyjaśnić w sposób jednoznaczny.
** Skutek przeniesiony z 1998 r. z tytułu urlopu górniczego, zasiłku socjalnego oraz nagród jubileuszowych, tzn. skutek roczny na urlop górniczy = 31 899 PLN/osobę.
Ź r ó d ło : Monitorowanie procesu przechodzenia pracowników kopalń węgla kamiennego na urlopy i emerytury, PARGWK SA, luty 1999 r.
napawają umiarkowanym optymizmem39. Ponad połowa badanych górni
ków (54,4%) korzystająca z tego instrumentu wsparcia socjalnego znalazła w momencie badania nową pracę40. Autorzy przypuszczają, że pewność
39 M. S. S z c z e p a ń s k i , M. T y r y b o n , A. T o m e c z e k : Losy zawodowe pracowników kopalń odchodzących z wykorzystaniem jednorazowych odpraw pieniężnych bezwarunkowych. Próba analizy socjologicznej. „Wiadomości Górnicze” 1999, nr 1.
40 Etap I badania wykonano od 12.10. do 8.11.1998 r. na próbie 500 osób spośród 5322 korzystających ze świadczenia. Etap II realizowany był w czerwcu 1999 r. Obejmował także grupę 500 osób spośród 3832 korzystających z odprawy bezwarunkowej.
uzyskania pracy osoby te posiadały już w momencie podejmowania decyzji o opuszczeniu kopalni. Wśród nie pracujących 12% nie podjęło w tym cza
sie żadnych czynności w celu znalezienia nowego zatrudnienia. Uzyskane odprawy w pierwszej kolejności przeznaczone zostały na terminowe lokaty bankowe (31,3%)- Dużą popularnością cieszyły się także różne formy za
kupów konsumpcyjnych, takie jak: samochody, artykuły gospodarstwa do
mowego, wycieczki zagraniczne itp. (18,1%). Podobny charakter miały wyda
tki związane ze spłatą długów (sic!) i bieżącymi wydatkami domowymi (17,7%). Co siódmy górnik (14%) przeznaczył uzyskane środki na inwes
tycje związane z obecną lub planowaną pracą, stosunkowo duża liczba osób wykupiła na własność użytkowane mieszkanie (4,2%). Najmniej środ
ków lokowano w giełdowych papierach wartościowych, w które zainwesto
wało 3,2% ankietowanych, głównie z wykształceniem wyższym i średnim.
Wyniki te, aczkolwiek dotyczące pierwszych i jak już zaznaczono, niezu
pełnie reprezentatywnych dla całej populacji, górników, którzy odejdą w naj
bliższych latach korzystając z instrumentów osłon socjalnych, nie potwier
dziły obiegowych opinii o powszechnym trwonieniu otrzymanych środków finansowych. Należy jednak w tym kontekście mieć na uwadze cytowane w opisanej analizie zjawisko dotyczące Zagłębia Ruhry, gdzie pomimo trwającego czterdzieści lat procesu restrukturyzacji stopa bezrobocia jest nadal wysoka (15,2%), a 30% otrzymujących pomoc społeczną wywodzi się ze środowiska byłych górników, którzy otrzymane środki przeznaczyli na konsumpcję lub zainwestowali w przedsięwzięcia nie przynoszące ekonomicz
nego powodzenia41.
W arto także zauważyć, że wyniki badania są o wiele bardziej optymi
styczne niż uzyskiwane wcześniej, w początkowej fazie restrukturyzacji42, kiedy 60% zatrudnionych w kopalniach nie zgadzało się na zmianę miejsca pracy.
41 Już po oddaniu pracy do druku ukazały się kolejne wyniki badań dotyczące osłon socjalnych: M. S. S z c z e p a ń s k i , M. T y r y b o n , A. T o m e c z e k : Losy zawodowe pracowni
ków kopalń odchodzących z pracy z wykorzystaniem jednorazowych odpraw pieniężnych. Próba analizy socjologicznej — relacja z drugiego etapu badań. „Wiadomości Górnicze” 2000, nr 1;
W. S o b u ł a , K. T a u s z: Osłony socjalne w kalkulacjach zawodowych i życiowych górników.
„Polityka Społeczna” 2000, nr 1. Nie uwidoczniły one jednak istotnych przewartościowań czy też odmienych tendencji od przedstawionych w tekście pracy.
42 Por. W. S o b u la , K. T a u s z : Bariery i szanse zagospodarowania nadwyżek zatrudnienia pochodzących z górnictwa. Referat na konferencję „Restrukturyzacja przemysłów węglowych w krajach Środkowej i Wschodniej Europy: polityka, inwestycje, aspekty socjalne” . Materiał powielony, niepublikowany — teczka Międzynarodowej Konferencji pod auspicjami ONZ, Europejskiej Komisji Gospodarczej, Rady Społecznej przy Wojewodzie Katowickim, Główny Instytut Górnictwa, 1—3 czerwca 1994 r. Katowice,
— K. N o w a k , W. S o b u ł a , K. T a u s z : Warianty zagospodarowania nadwyżek zatrud
nienia w górnictwie węgla kamiennego. Maszynopis powielony, GIG, Katowice 1993.
Drugą ciekawą obserwacją polegającą na komparatywnym ujęciu wyni
ków obu badań jest nieomal identyczna struktura wolnych miejsc pracy zgłaszanych przez potencjalnych pracodawców, co wskazuje na stały charakter zaobserwowanych tendencji. Niestety, zwraca także uwagę niewielka liczba ofert pracy dla kobiet.