Problemy górniczego szkolnictwa zawodowego

W wypadku górnictwa węgla kamiennego do oddziaływań typu edukacyj­

nego zaliczono resortową oświatę pozaszkolną oraz system szkolenia zawo­

dowego. System ten przechodził zmienne koleje losów. W powojennej historii górnictwa węgla kamiennego w resorcie tym funkcjonowało 11 struktur organizacyjnych podejmujących problematykę szkolnictwa przyzakładowego, dla której istotną cezurę stanowi rok 1990. Okres poprzedzający tę datę charakteryzuje się swoistą stabilizacją w ulokowaniu biurokratycznego nad­

zoru władz resortu nad problematyką szkolenia zawodowego. Okres trans­

formacji ustrojowej określony jest poprzez liczne próby wpisania potrzeb zwłaszcza preorientacji zawodowej w struktury jednostek zarządzających górnictwem.

Ministerstwo Górnictwa i Energetyki w swoim ostatnim okresie or­

ganizacyjnego funkcjonowania sprawowało nadzór nad ok. 40 900 uczniów i słuchaczy w 171 szkołach górniczych.

Z dostępnych danych sprawozdawczych z 1988 r. wynika33, że były to:

— zasadnicze szkoły górnicze (kształcące ok. 59% uczniów),

— zasadnicze szkoły zawodowe, przyzakładowe (ok. 10% uczniów),

— średnie szkoły młodzieżowe, stacjonarne (ok. 15% uczniów),

— średnie szkoły dla pracujących (ok. 15% uczniów).

Ponad 90% obiektów, w których prowadzona była działalność dydaktycz­

na i kształceniowa, wybudowano w ramach inwestycji resortowych w okresie 1955— 1985. Dla uczniów zamiejscowych prowadzono 72 internaty, mogące zakwaterować ok. 10 tys. wychowanków34.

Do kształcenia praktycznego przygotowano około 21 tys. stanowisk szkoleniowych, z czego:

— 12 tys. w warsztatach szkoleniowych,

— 3 tys. w sztolniach ćwiczebnych,

— 6 tys. w oddziałach ruchowych zakładów pracy i pod ziemią.

W zakresie pomocy materialnej dla uczniów i absolwentów zasadniczych szkół górniczych obowiązywało zarządzenie z 10 czerwca 1985 r.35 W myśl zawartych w nim postanowień uczniowie kopalń węgla kamiennego otrzymy­

wali pomoc materialną w gotówce w wysokości 60% miesięcznego wyna­

grodzenia w przemyśle węglowym. Uczniowie zakwaterowani w interna­

tach otrzymywali dodatek w gotówce przeznaczony na wydatki osobiste

33 Informacja o stanie szkolnictwa zawodowego resortu górnictwa — opracowanie D epar­

tamentu Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MGiE, Warszawa 1986.

34 Zarządzenie Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 10.06.1985.

35 Ustawa z dnia 24 października 1986 r. o zakładowych funduszach socjalnych i miesz­

kaniowych w jednostkach gospodarki uspołecznionej. Dz.U. nr 39, poz. 192.

w wysokości 30% pomocy materialnej. Uczniom uzyskującym bardzo dobre wyniki w nauce przyznawano premię w wysokości do 50% stawki pomocy materialnej w gotówce.

Absolwentom, którzy ukończyli naukę w terminie przewidzianym pro­

gramem nauczania i podjęli pracę zawodową, kopalnie udzielały jednorazo­

wej pożyczki na zagospodarowanie w wysokości 150 tys. złotych36, umarzanej po trzech latach nienagannej pracy w danym zakładzie. Okres nauki zaliczał im się do okresu pracy wymaganego do uzyskania specjalnego wynagrodzenia miesięcznego oraz do czasu pracy wymaganego przy nabyciu uprawnień jubileuszowych.

Pozostałe uprawnienia obejmowały m.in.:

— umundurowanie uczniów w kl. I i II,

— bezpłatne zaopatrzenie uczniów w podręczniki oraz przybory szkolne,

— nagrody rzeczowe dla uczniów wyróżniających się w nauce i pracy społecznej,

— codzienne posiłki regeneracyjne w czasie trwania zajęć szkolnych.

W związku ze spadkiem produkcji węgla i redukcją zatrudnienia wśród załóg górniczych, zaistniała konieczność zadecydowania, czy utrzymać mocno rozwinięte szkolnictwo zawodowe i na jakich zasadach, czy też je zlikwidować.

Problem ten, z uwagi na monokulturę produkcji węglowej na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, jest także problemem perspektyw zawodowych młodego pokolenia, który musi wziąć pod uwagę Ministerstwo Edukacji Narodowej, gdyż od marca 1994 r. górnicze szkoły zawodowe i średnie przeszły pod zarząd Kuratorium Szkolnictwa.

Niedostosowanie kwalifikacji zawodowych do ofert pracy skutkuje moż­

liwością pozostawienia całej rzeszy młodych ludzi bez szans szybkiego zdoby­

cia zawodu i pracy. Jest to tym bardziej istotne, że blisko 1/3 ogółu bezrobotnych w województwie katowickim to ludzie młodzi, pomiędzy 18 a 24 rokiem życia.

W celu dostosowania liczby absolwentów do rzeczywistych potrzeb kad­

rowych w tym zakresie podjęto liczne działania, których rezultatem było znaczące zmniejszenie się stanu infrastruktury edukacyjnej, a co za tym idzie liczby uczestników procesu nauczania. I tak, liczba zasadniczych szkół gór­

niczych zmniejszyła się z 62 w 1991 r. do 23 w 1995 r., 15 w J 996 r. i 7 w 1998.

Równocześnie liczba absolwentów obniżała się odpowiednio z 6,3 tys. do 671 osób. Rezultaty te osiągnięto poprzez wstrzymanie naboru uczniów oraz likwidację obiektów bądź też przekazanie ich terenowym organom władzy.

36 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce w okresie wejścia rozporządzenia w żyde wynosiło 24 095 zł — informacja uzyskana w Oddziale ZUS w Chorzowie.

Zasady tej działalności ujęte zostały w tzw. „porozumienia” zawierane na okres roku pomiędzy Spółkami Węglowymi, Wojewódzkim Urzędem Pracy, Górniczą Agencją Pracy oraz Państwową Agencją Restrukturyzacji Górnictwa Węglowego SA.

Kierownictwo i koordynację całości projektu dotyczącego absolwentów ZSG sprawuje w myśl porozumienia Zespół do Spraw Zawodowego Szkol­

nictwa Górniczego powołany decyzją ministra przemysłu i handlu37.

Kompetencje umawiających się stron wyznaczone zostały w następujących obszarach aktywności:

• Spółki węglowe

— gwarancja zatrudnienia,

— przygotowanie imiennych list absolwentów,

— rozmowy z absolwentami o okolicznościach związanych z ukończeniem nauki przed zakończeniem roku szkolnego,

— sporządzanie wykazu absolwentów, dla których brak jest propozycji pracy w kopalniach,

• Państwowa Agencja Restrukturyzacji Górnictwa Węgla Kamiennego SA.

— przygotowanie i prowadzenie informatycznego banku danych o absolwen­

tach ZSG z podziałem na:

a) absolwentów przewidzianych do zatrudnienia przez spółki,

b) absolwentów, dla których brak jest propozycji pracy w kopalniach,

— dokonywanie okresowych analiz problematyki absolwentów zasadni­

czych szkół górniczych w poszczególnych latach obowiązywania porozu­

mienia,

• Górnicza Agencja Pracy

— przeprowadzenie badań ankietowych w zasadniczych szkołach górniczych celem ustalenia zamierzeń poszczególnych absolwentów, dla których brak jest propozycji pracy w kopalniach;

— przedstawienie (wraz z Wojewódzkim Urzędem Pracy) posiadanych ofert pracy poza górnictwem;

— dostarczenie spółkom węglowym wzoru wykazu ewidencji absolwentów, dla których brak jest pracy w kopalniach, w celu przedstawienia ich w rejonowych urzędach pracy.

• Wojewódzki Urząd Pracy

— udział przedstawicieli w spotkaniach z absolwentami,

— kreacja ofert pracy poza górnictwem.

„Porozumienie” ustala także zasadę, że absolwenci, którzy nie otrzymają oferty pracy lub z przyczyn uzasadnionych odmówią jej przyjęcia, będą kierowani na kursy przekwalifikowania zawodowego o profilu uzależnionym od pragmatyki lokalnego rynku pracy.

37 Decyzja nr 56 /Org/ 96 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 18.04.1996 r.

Koszty przekwalifikowania zawodowego absolwentów zasadniczych szkół górniczych ponoszą w jednej trzeciej: Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach, Górnicza Agencja Pracy oraz spółki węglowe w stosunku do absolwentów swoich szkół biorących udział w przekwalifikowaniu.

Kierownictwo i koordynację całości projektu dotyczącego absolwentów ZSG sprawuje w myśl porozumienia Zespół ds. Zawodowego Szkolnictwa Górniczego powołany decyzją ministra przemysłu i handlu.

Rezultaty realizacji „Porozumienia” monitorowane są w interwałach mie­

sięcznych, co umożliwia szczegółową interpretację kształtowania się sytuacji absolwentów zasadniczych szkół górniczych.

W tabeli 26 przedstawiono skonsolidowany bilans dotyczący rozwiązywa­

nia problemów absolwentów kończących naukę w 1996 r.

SZ — przyjęli propozycje szkolenia przekwalifikującego.

SN — odmówili udziału w przekwalifikowaniu.

SA — podjęli szkolenie do 31.12.1996 r.

Inne — nie zgłosili się do dnia 31.12.1996 r. w dziale zatrudnienia kopalń.

Ź r ó d ło : „Restrukturyzacja zatrudnienia w górnictwie oraz łagodzenie skutków społecznych tego procesu w wymiarze branżowym i regionalnym”, PARGWK SA, Katowice kwiecień 1997, referat na XXX sesję Sejmiku Samorządowego Województwa Katowickiego, maszynopis powielony.

Jak wynika z analizy przedstawionego zestawienia, Bytomska Spółka Węglowa nie posiada w swojej strukturze szkolnictwa zawodowego, co wiąże się ze schyłkową tendencją w prowadzeniu robót górniczych w rejonie jej funkcjonowania. Nie przyjmuje także do pracy pod ziemią absolwentów ZSG Nadwiślańska Spółka Węglowa, których 105 podjęło pracę zawodową poza kopalniami, z czego 44 absolwentów kontynuuje edukację bądź w szkole średniej, bądź na kursach przekwalifikujących.

Podkreślić należy dobrą sytuację absolwentów z centrum obszaru Rybnic­

kiego Okręgu Węglowego (Jastrzębska SW i Rybnicka SW), którzy znaleźli odpowiadające im zajęcie. N a terenie tym praktycznie istnieją niewielkie szanse podjęcia innej pracy przez absolwentów ZSG niż w resorcie górnictwa.

Struktura absolwentów wśród nowo przyjętych pracowników w kopalniach węgla kamiennego przedstawiona została w tabeli 27.

T a b e l a 27 Struktura absolwentów według poziomu wykształcenia

W yszczególnienie Ogółem Z SG T G Szkoły

wyższe

Pozostali absolw enci

W spółkach węglowych

Liczba przyjęć (tys. osób) 1,3 0,9 0,3 0,1 0,1

Udział procentowy (%) 5,9 3,8 1,1 0,6 0,3

Ź r ó d ło : Na podstawie informacji Biura Restrukturyzacji Zatrudnienia, Pracy i Szkoleń w Górnictwie PARGWK SA.

W sumie absolwenci szkół górniczych (zasadniczych szkół górniczych, techników górniczych i szkół wyższych) stanowili 1,3 tys. osób, tj. 5,2%

pracowników w kopalniach węgla kamiennego w 1997 r.

W obszarze aktywności Biura Restrukturyzacji Zatrudnienia, Pracy i Szko­

leń w Górnictwie PARGW K SA znajdują się także działania zmierzające do określenia zapotrzebowania górnictwa kamiennego na pracowników wykwali­

fikowanych na poziomie zasadniczych, średnich oraz wyższych szkół gór­

niczych i dostosowania kształcenia w szkołach do tych potrzeb w horyzoncie czasowym roku 2000. Dla racjonalizacji tego celu, w powołanym Zespole ds.

Zawodowego Szkolnictwa Górniczego członkami zostali przedstawiciele za­

rządów spółek węglowych.

Zasadniczym celem tego zespołu jest zbieranie zapotrzebowania spółek węglowych na wykwalifikowane kadry na poziomie pożądanego wykształcenia oraz koordynacja zatrudnienia pracowników wykwalifikowanych w kopal­

niach.

Realizując te cele w styczniu 1996 r. wystąpiono38 z odpowiednim zapytaniem do wszystkich jednostek prowadzących edukację na potrzeby górnictwa. Akcja ta została przeprowadzona zarówno w obszarze kierowanym przez spółki węglowe, jak i przez władze oświatowe (kuratoria oświatowe, samorządy lokalne).

Na podstawie uzyskanych wyników sporządzono szczegółowe symulacje obejmujące zapotrzebowanie na:

38 Ustalenia protokolarne na spotkaniu zarządu PAWK S.A. z dyrektorami techników górniczych i szkól górniczych oraz ośrodków kształcenia kadr specjalistycznych w dniu 15.01.1996 r. w Katowicach.

— pracowników wykwalifikowanych na poziomie wykształcenia średniego w technikach górniczych, które uzyskano od spółek węglowych;

— pracowników wykwalifikowanych na poziomie wykształcenia zasadni­

czego w zasadniczych szkołach górniczych, które uzyskano od spółek węglowych;

— absolwentów techników górniczych według specjalności i terminu ukoń­

czenia nauki wykazanych przez szkoły;

— absolwentów ZSG według specjalności i terminu ukończenia nauki wyka­

zanych przez szkoły.

Symulacja przeprowadzona została ponadto w następujących przekrojach zawodowo-specjalnościowych:

— dla poziomu wykształcenia zasadniczego:

a) górnik kopalni węgla kamiennego,

b) mechanik maszyn i urządzeń górnictwa podziemnego, c) elektromonter górnictwa podziemnego,

d) operator maszyn i urządzeń przeróbczych,

e) monter układów elektronicznych i automatyki przemysłowej, f) m onter teletechnicznych urządzeń w górnictwie,

g) mechanik maszyn i urządzeń przeróbczych,

— dla poziomu wykształcenia średniego w technikach górniczych:

a) eksploatacja maszyn i urządzeń górnictwa podziemnego, b) automatyka górnicza,

c) eksploatacja maszyn i urządzeń mechanicznych górnictwa podziemnego, d) podziemna eksploatacja złóż,

e) podziemne budownictwo górnicze, f) przeróbka i przetwórstwo kopalin, g) miernictwo górnicze,

h) ekonomika i organizacja kopalń, i) teletechnika górnicza.

Z uwagi na skomplikowany wynik omówionej analizy, na potrzeby niniejszego opracowania zamieszczono syntetyczne zestawienie dotyczące za­

potrzebowania na wykwalifikowaną kadrę w górnictwie węgla kamiennego do roku 2000. Problematyka ta przedstawiona została w tabeli 28.

Analiza symulacji wykonanej przez Biuro Restrukturyzacji Zatrudnienia, Pracy i Szkoleń w Górnictwie pozwala na ustalenie, że ogólna liczba absolwentów ZSG przekracza aktualne zapotrzebowanie spółek węglowych.

Zapotrzebowanie ustalone wynosiło w 1996 r. 400 osób, w 1997 r. przewidzia­

no 294 osoby, w 1998 r. — 352 osoby, w 1999 r. — 422 osoby, w 2000 r. — 455 osób. Natomiast przewidywana liczba absolwentów uzyskana z danych przekazanych przez szkoły wynosiła w latach 1996— 1998 ponad 600 osób rocznie. O liczbie absolwentów ZSG w latach 1999—2000 decydowały spółki węglowe ustalając limity przyjęć do tych szkół.

T a b e l a 28 Zapotrzebowanie na pracowników wykwalifikowanych na poziomie wykształcenia średniego w technikach górniczych1 na tle liczby absolwentów

Nazwa spółki 1996 1997 1998 1999 2000 1996—2000

Bytomska S.W. sytuacji w szkolnictwie zasadniczym i średnim — stan aktualny i perspektywa do roku 2000”, PAWK Katowice, 4.03.1996 r.

Analiza terytorialnego rozmieszczenia zgłoszonych potrzeb co do zatrud­

nienia zasobów absolwentów i infrastruktury edukacyjnej pozwala zauważyć, że w Gliwickiej S.W. i Jastrzębskiej S.W. rozmiary kształcenia zostały dostosowane do potrzeb spółek węglowych.

Natomiast nadmiar absolwentów w stosunku do potrzeb wystąpił w Byto­

mskiej S.W., Rybnickiej S.W. oraz w Katowickim H.W. Niemniej sytuacja nie jest alarmująca. Rudzka S.W. i Nadwiślańska S.W. przewidują zapotrzebowa­

nie na absolwentów ZSG po 1999 r.

Z uwagi na wykształconą od lat praktykę, że ok. 30% corocznych absolwentów ZSG nie podejmuje z różnych powodów pracy w zakładach górniczych, zatrudnienie absolwentów tego typu szkół nie powinno w perspek­

tywie roku 2000 nastręczać istotnych problemów.

Należy także zauważyć, że na poziomie szkolnictwa zawodowego często­

kroć praktykowanym zwyczajem jest możliwość przygotowania pracowników do pracy w kopalni w systemie pozaszkolnym w wyniku przekwalifikowania absolwentów zasadniczych szkół zawodowych niegómiczych.

Znacznie gorzej kształtuje się sytuacja absolwentów techników górniczych.

Liczba absolwentów szkół tego typu przekracza ok. 2,5-krotne zapotrzebowa­

nie zgłoszone przez poszczególne spółki węglowe.

Analiza bilansu podaży i popytu w zakresie zawodów i specjalizacji prowadzi do bardziej niepokojących wniosków, gdyż np. zapotrzebowanie do roku 2000 na absolwentów kierunku „automatyka górnicza” wynosiło 32 osoby, podczas gdy w tym czasie technika górnicze opuściło 511 specjalis­

tów w tym zakresie. Na 316 specjalistów z zakresu „ekonomika i organizacja kopalń”, którzy ukończyli edukację do końca 1997 r., nie ma żadnego zapotrzebowania. Największe zapotrzebowanie spółki węglowe zgłaszają tra­

dycyjnie na absolwentów kierunków: „podziemna eksploatacja złóż” i „pod­

ziemne budownictwo górnicze”. Podaż i popyt w tym zakresie do 2000 r.

pozostaje we względnej równowadze.

Uogólniając wnioski z przeprowadzonej analizy, należy zauważyć, że problem zatrudnienia absolwentów szkół górniczych w perspektywie roku 2000 został zauważony i doceniony przez resort górnictwa, aczkolwiek nie udało się uniknąć błędów zwłaszcza na poziomie techników górniczych.

Absolwenci, którzy zamierzają podjąć pracę w górnictwie, na ogół będą mieli taką możliwość. Dyskusyjne wydaje się dalsze kształcenia pracowników na poziomie zasadniczym zawodowym po 1998 r. Stosunkowo krótki okres edukacji tego typu (3 lata) stwarza możliwość elastycznego podejścia do zagadnienia i wybrania pomiędzy możliwością rozpoczęcia procedury edukacji szkolnej bądź przeszkolenia absolwentów innych niż górniczy kierunków szkolnictwa zawodowego.

Intensyfikacji wymaga perspektywiczna polityka edukacji wobec specjalno­

ści zawodowej technika górnika z uwagi na sygnalizowany brak możliwości

zatrudnienia osób z takim wykształceniem, a także niewielką szansę prze­

kwalifikowania w formach pozaszkolnych absolwentów techników o kierun­

kach niegómiczych.

Istnieje także realne zagrożenie, że uzyskany w ciągu wielu lat funk­

cjonowania górnictwa węgla kamiennego potencjał techniczny i organizacyjny, wyposażenie, środki dydaktyczne, a w szczególności kadra dydaktyczna tych placówek, nie zostaną w pełni wykorzystane w zmienionych warunkach funkcjonowania.

Reasumując proces transformacji polityki edukacyjnej, podkreślić należy z zadowoleniem, że w odróżnieniu od wielu segmentów socjalnych w tym udało się władzom resortu zadziałać z właściwym wyprzedzeniem, przynaj­

mniej w odniesieniu do zaprzestania „kształcenia dla bezrobocia” . Przyjęty jednak algorytm postępowania zawiera w sobie niebezpieczeństwo zaistnienia wykwalifikowanej luki pokoleniowej, oczywiście przy założeniu, że górnictwo węgla kamiennego w Polsce nie zostanie zlikwidowane. Należy jak najszybciej dążyć do odtworzenia profilu edukacji zawodowej na poziomie zasadniczym i średnim w tych okręgach eksploatacji (lub przy tych zakładach górniczych), które ponad wszelką wątpliwość będą nadal prowadziły czy nawet rozwijały działalność eksploatacyjną39.

W dokumencie Restrukturyzacja umiejscowiona. Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnictwie węgla kamiennego (Stron 148-156)