Tereny zielone, zbiorniki wodne, pola i inne elementy krajobrazu wschodniej Krajny ukształtowane w tradycji ziemiańskiej i włościańskiej, w okresie powo-jennym i obecnie użytkowane są przez leśnictwa, instytucje hydrologiczne, go-spodarstwa rybackie i koła łowieckie, wędkarzy i rolników oraz ciągle jeszcze nie-liczne ośrodki rekreacyjno-wypoczynkowe. Znaczna część powiatu sępoleńskiego od lat 50. XX wieku była wyłączona z planów intensywnego uprzemysłowienia, a przeznaczona dla celów łowieckich komunistycznych dygnitarzy. Celowo więc ograniczano inicjatywy industrialne, w zamian promując rolnictwo (zwłaszcza hodowlane) i gospodarkę leśną. Dziś władze starają się zachować naturalny kraj-obraz z okresu komunistycznego. Program ten realizują przez określone bloki edukacyjne w szkołach, stałe dodatki w lokalnych periodykach utrzymane w tonie popularnego enwironmentalizmu, a zwieńcza te starania utworzenie Krajeńskie-go Parku KrajobrazoweKrajeńskie-go. Wymienione inicjatywy publiczne ułatwiają realizację stałej potrzeby mieszkańców Krajny bezpośredniego obcowania z naturą. Ze-wnętrzne warunki przyrodnicze niewątpliwie wzmacniają tę skłonność, ale jest ona przede wszystkim utrwalona uprzednio w kulturze tego regionu, który pod tym względem można porównać z przywiązaniem Kurpiów do gospodarki leśnej czy „Olędrów” do terenów podmokłych.
Krajeński Park Krajobrazowy leży na północno-wschodnich rubieżach Kraj-ny, niemalże na całej powierzchni powiatu sępoleńskiego. Geograficznie jest to wschodnia część Pojezierza Krajeńskiego, które okrywą zieleni i topografią przy-pomina okolice Olsztyna. Tak pojęty krajobraz tworzy bardzo urozmaiconą to-pograficznie i widokowo rzeźbę. Teren jest pofałdowany, morenowy, w wielu do-linkach spotykane są stawy i bajora, z których uchodzą drobne strumyki i rowy, a każda niemal miejscowość ma w pobliżu co najmniej jedno jezioro. Występują także jeziora leśne i mokradła. Pola uprawne zajmujące mniej więcej 3/5 całego obszaru powiatu sępoleńskiego poprzedzielane są szerokimi, wyraźnymi miedza-mi. Przeważają łany zbóż i kartoflisk. Na terenie tym występuje wiele lasów i za-gajników, z reguły mieszanych. Gleby są piaszczyste i dlatego w czasie wędrówek spotkać można liczne ugory i młodniki. Obszar badań odznacza się intensywną
46 Wprowadzenie
gospodarką leśną i rolną. Część południowa i zachodnia Krajny jest mniej pofał-dowana, obfituje w duże zbiorniki wodne i duże rzeki, zaś rubież wschodnia ma bardzo urozmaiconą szatę topograficzną i roślinną oraz zagęszczone na małej po-wierzchni ponad 50 drobnych polodowcowych jezior, polne i leśne błotka, mokra-dła, a z cieków tylko strumyki i jeszcze dość liczne rowy melioracyjne na łąkach.
Rozwój rolnictwa, które nadal jest głównym zawodem na tych ziemiach (poza sektorem usług), zawsze uzależniony był od zmagań z przyrodą. Ludzkie współ-istnienie z przyrodą miało tam i nadal ma charakter ergonomiczny i symbiotycz-ny, a ponadto niektóre elementy krajobrazu wyrastają spontanicznie i w sposób nie kontrolowany przez władze Parku, jeśli tylko nie zagrażają one trakcjom ko-munikacyjnym i elementom infrastruktury energetycznej lub nie wiążą się z kłu-sownictwem itp.
Na etnograficzną specyfikę północno-wschodniej części Krajny moim zdaniem wpływa jej szczególne ukształtowanie topograficzne, hydrologiczne i duże zale-sienie. Nie zamierzam forsować żadnego determinizmu biologicznego, geogra-ficznego czy klimatycznego wzorem Monteskiusza i Johanna G. Herdera, iżby lu-dzie z tej części Krajny wyróżniali się jakąś szczególną wrażliwością wywoływaną naturalnymi warunkami geograficznymi i przyrodniczymi, ale jedynie, że są one afirmowane podmiotowo i bywają inspiracją dla folkloru ustnego, m.in. wątków baśniowych, onomastyki i ludowego wzornictwa. Jednak to, jaką one przyjmują postać i jaką mają treść, jest już sprawą arbitralnych wyborów ludzkiej wyobraźni i wspólnotowo utwierdzonej kulturowej konwencji, które niewątpliwie rozwinię-to pod wpływem obserwacji zewnętrznego środowiska przyrodniczego.
Obecne granice etnograficzne wszystkich trzech rejonów Krajny chyba naj-bardziej pokrywają się z historycznym piastowskim powiatem nakielskim, który obejmował trzy wymienione części obecnej Krajny: wschodnią, zachodnią i połu-dniową; od północy granicząc z Kociewiem i Kaszubami zachodnimi, od wschodu z Borami Tucholskimi, a od południa z Kujawami i Pałukami. Dla sprecyzowania granic tych trzech części najwygodniej jednak przyjąć cechy geograficzne omawia-nego obszaru. Szafran podaje, że: „Granice Krajny, a zarazem powiatu nakielskie-go były w większości naturalne – biegły rzekami Notecią na południu, Gwdą na zachodzie oraz Kamionką i Dobrzynką na północy. W przerwie między dwiema ostatnimi rzekami przy Krajnie zostawało Stare Gronowo. Granicę wschodnią wyznaczała od północy dolina Brdy, a następnie w okolicach Łącka Wielkiego i Wierzchucina Królewskiego odginała się ona w kierunku południowo-zachod-nim biegnąc linią jezior koronowskich i zaginioną strugą Płytwicą, a dalej wiodła już sucha granica dochodząca do Noteci w okolicach Nakła” (s. 28). Przy takim zakreśleniu granic Krajny historycznej i współczesnej pozostanę, bowiem w tych granicach ludność zachowała poczucie kulturowej odrębności i etnicznej przyna-leżności.
W ciągu całej historii polskiej państwowości Krajna była usytuowana peryfe-ryjnie zarówno w sensie politycznym, jak i administracyjnym. Odzwierciedla tę historyczną sytuację nazwa tego regionu. Oskar Kolberg nazywał ją „Skrajną”, a Ludwik Krzywicki w Wielkiej Powszechnej Encyklopedii Ilustrowanej z 1907 roku pisał: „Krajna, także Skrajna, tj. ziemia leżąca na krańcu. Tak zwała się dzielnica
Geograficzna, przyrodnicza i historyczna charakterystyka Krajny 47
pograniczna pomiędzy Pomorzem a właściwą Polską (Wielkopolską), pierwotnie może knieja pograniczna. Nazwę tę znają już dawne dokumenty, w których przy-biera ona rozmaite formy: Croja, Kroja, Crayen, Kraine, Kraina”. Zarządzeniem Traktatu Wersalskiego do ojczyzny powróciła w 1918 roku tylko jej północno--wschodnia część, tj. objęte moimi badaniami gminy powiatu sępoleńskiego: Soś-no, Więcbork, Sępólno i Kamień Krajeński oraz fragment powiatu nakielskiego.
Południowa część, z miastami Koronowo, Mroczyn, Bydgoszcz, Fordon, Wyrzysk, Łobżenica, Wysoka, Nakło, Piła, należała do W. Ks. Poznańskiego; w skład Prus wchodziła mniejsza, północno-zachodnia część, w której leżą miasta Złotów, Kra-jenka, Miasteczko Krajeńskie i wioski Buczek, Zakrzewo. Widać więc, że zależnie od okresu historycznego granice Krajny to rozszerzały się, to kurczyły. Sytuację kulturową Krajny skomplikowały na dodatek jej zmienne losy polityczno-admi-nistracyjne, ponieważ podzielona była między dwa państwa, w tym okupujące ją państwo pruskie. Dodatkowo miały miejsce dalsze podziały po roku 1918, kiedy część północna, którą wymienił ksiądz Finkidejski, została podzielona między II Rzeczpospolitą a Niemcami i odtąd tworzyły one politycznie odrębne fragmen-ty: północno-wschodni i północno-zachodni. Rozczłonkowanie polityczne Krajny odzwierciedlają do dziś istniejące różnice kulturowe między tymi trzema „dziel-nicami”. Powiat sępoleński tworzy północno-wschodnią rubież Krajny, wyraźnie kulturowo odcinającą się od części starszej północno-zachodniej, tak zwanej Kraj-ny złotowskiej.
48 Wprowadzenie