Sondaże i badania socjologiczne informują nas, że Polacy ws'ród wszystkich wartości najwyżej cenią rodzinę. Jednak obok tradycyjnych małżeństw, któ
rych z roku na rok zawieraj ą mniej, popularne staj ą się inne formy związków.
Przybywa rozwodów, konkubinaty spowszedniały, samotne macierzyństwo już nie gorszy i nie dziwi. Coraz powszechniejszy jest lęk przed ślubem — i to u obojga partnerów.
O tych zjawiskach informuje Roguska [1997: 50-70] w raporcie CBOS dotyczącego wzorów i wartości rodziny polskiej. Wyniki tego raportu wska
zują, że rodzina zajmuje czołowe miejsce w hierarchii wartości uznawa
nych przez Polaków. Badacze życia społecznego, starając się znaleźć uzasad
nienie dla tego fenomenu, odwołują się do różnych sfer i wymiarów życia, wskazując na historyczne, kulturowe, społeczne i ekonomiczne jego de
terminanty. Silną pozycję rodziny tłumaczy się dominującym na ziemiach polskich rolniczym charakterem produkcji i przewagą warstwy chłopskiej w strukturze społecznej (w 1938 roku ludność wiejska stanowiła 70% ogółu mieszkańców Polski), w której realizowano tradycyjny model rodziny wielo
pokoleniowej opartej na autorytecie ojca, z rozbudowanymi, w stosunku do obecnych uwarunkowań, funkcjami ekonomicznymi. Rodzina wiejska sta
nowiła jednostkę samowystarczalną ekonomicznie, co nie sprzyjało nawią
zywaniu szerszych kontaktów ze światem zewnętrznym [tamże: 50].
Ujmując rzecz w aspekcie historycznym, wskazuje się również na spe
cyficzne funkcje, jakie pełniła rodzina w okresie braku państwowości
R
o d z i n aw obliczu wartości i wzorów życia ponowoczesnego świata
polskiej, będąc miejscem kształtowania tożsamości narodowej wielu po
koleń Polaków, przechowywania i przekazywania narodowych wartości.
Również okres Polski Ludowej sprzyjał utrzymaniu wysokiej pozycji rodziny w wyborach aksjologicznych Polaków. W czasach ograniczenia inicjatyw społecznych i niemożności wykształcenia szerszych więzi społecznych ro
dzina stanowiła schronienie i jedyną sferę wolności. Zanik powstających oddolnie organizacji społecznych i stowarzyszeń, a zatem brak instytucji pośredniczących między rodziną a państwem sprawił, że w okresie póź
nego PRL-u Polacy samoidentyfikowali się jedynie na poziomie rodziny i narodu. Przestrzeń społeczna, w której można się było bezpiecznie poru
szać, została zatem zredukowana w znacznej mierze do własnego kręgu ro
dzinnego. Czynnikiem niewątpliwie utrwalającym wysoką pozycję rodziny w społeczeństwie polskim był i jest katolicyzm, akcentujący wartość rodziny i jej nadrzędną funkcję wobec państwa w wychowaniu i socjalizacji młodego pokolenia.
Jak pokazują badania, przywiązanie do rodziny mieści się również w au- tostereotypie Polaka, a orientację prorodzinną postrzega się jako jeden z elementów (obok patriotyzmu i religijności) odróżniających nas od Eu
ropejczyków, mimo coraz bardziej wyraźnej zbieżności cech i postaw w in
nych dziedzinach życia, zwłaszcza nastawienia wobec pracy. Również w my
śleniu o konsekwencjach integracji z Unią Europejską ważną rolę odgrywała nadzieja, że proces ten nie będzie miał wpływu na trwałość polskiej rodziny.
Przywiązanie do życia rodzinnego jest zatem, wydaje się, cechą konstytu
tywną tożsamości narodowej Polaków.
W badaniu, którego wyniki prezentujemy, na rodzinę jako na najistot
niejszy cel życiowy wskazało 84% badanych, podczas gdy na wartości zwią
zane z pracą i samorealizacją zawodową zorientowanych było dwie trzecie ankietowanych. W poszczególnych grupach społeczno-zawodowych wystę
pują jedynie niewielkie zróżnicowania dotyczące miejsca rodziny wśród ży
ciowych celów i dążeń, co wskazuje na uniwersalny charakter tej wartości.
Stosunkowo najmniej ważna w hierarchii wartości była rodzina dla ucz
niów i studentów (66% ), którzy wybierali ją wyraźnie rzadziej niż dążenia i cele związane z pracą zawodową (95% ), a także dla ludzi młodych — do 24jroku życia. Czyżby zatem wyrastało nowe pokolenie Polaków,
ukształto-II. Rodzina jako podstawowa wartość struktury świata społecznego
m
wane w nowym systemie społeczno-ekonomicznym, któremu bliżej do ró
wieśników z Europy Zachodniej niż do kilkanaście lat starszych kolegów?
Wydaje się, że jeszcze zbyt wcześnie, aby stwierdzić to z całą pewnością.
Jednak widoczna staje się w młodym pokoleniu grupa osób silnie motywo
wana na osiągnięcie sukcesu zawodowego, nawet kosztem życia rodzinnego.
Badania przeprowadzone przez CBOS w maju 1996 roku na próbie ucz
niów ostatnich klas szkół ponadpodstawowych wskazywały, że wśród oso
bistych celów i dążeń udane życie rodzinne i posiadanie dzieci relatywnie najrzadziej wymieniali uczniowie liceów ogólnokształcących oraz osoby po
chodzące z rodzin inteligenckich [Roguska, 1997: 51].
W społecznym odczuciu życie rodzinne stanowi również receptę na udane życie. W spontanicznie udzielanych odpowiedziach na pytanie: „Co, Pana(i) zdaniem, jest najważniejsze, aby życie było udane?”, ponad połowa ankietowanych (55% ) wskazała właśnie na małżeństwo, rodzinę i posia
danie dzieci.
Badania prowadzone przez CBOS wskazują, że rodzina—jak wynika z de
klaracji respondentów — jest nie tylko wartością uznawaną, lecz również re
alizowaną. W badaniu z września 1994 roku, przeprowadzonym na próbie dorosłych mieszkańców Polski mających na utrzymaniu przynajmniej jedno dziecko poniżej 19 roku życia, satysfakcję ze swojego małżeństwa wyraziło
91% ankietowanych. Jeszcze większy, sięgający 100%, był stopień zadowo- , c . lenia z dzieci. Atmosferę domu rodzinnego powszechnie określano jako
ciepłą, swobodną i pogodną, definiując zarazem dom jako miejsce, gdzie lu
dzie się kochają i rozumieją, gdzie jest im najlepiej.
Natomiast wyniki uzyskane w badaniu młodzieży ostatnich klas szkół ponadpodstawowych miały nieco mniej optymistyczny wydźwięk. Zgodnie z powyższą definicją scharakteryzowała swój dom nieco ponad połowa ucz
niów. Pozostałe osoby nie narzekały na niedostatek uczuć, lecz na brak zrozumienia (32%). Rozbieżność ocen przedstawicieli dwu pokoleń wy
nika nie tyle z większej szczerości młodych ludzi, ile z odmiennej perspek
tywy widzenia. Nawet jeśli założymy, odnosząc się do powyższych wyników, znaczną deklaratywność odpowiedzi ankietowanych, to i tak potwierdza ona dużą wagę i znaczenie, jakie Polacy przypisują rodzinie.
m
Ro d z i n aw obliczu wartości i wzorów życia ponowoczesnego świata
Przemiany społeczno-ekonomiczne oraz obyczajowe nie podważyły wy
sokiej wartości rodziny w społeczeństwie, jednak wpływają z pewnością na organizację życia rodzinnego [Roguska, 1997: 52].
Wyniki omawianych badań opracowane przez Krzysztofa Pankowskiego [1977: 23] świadczą, że dla Polaków udane życie rodzinne oraz potomstwo są najważniejsze.
Tabela. Cele i dążenia Polaków
Ludzie majq w życiu różne cele i dążenia. Które z poniższych celów są dla Pana(i) naj
ważniejsze? (Proszę wybrać nie więcej niż pięć odpowiedzi.)
Udane życie rodzinne, dzieci 84%
Spokojne życie bez kłopotów, konfliktów 69%
Miłość, przyjaźń 61%
Ciekawa praca zgodna z zainteresowaniami 42%
Życie zgodne z zasadami religijnymi 40%
Bycie użytecznym dla innych, „życie dla innych" 38%
Niezależność w pracy 29%
Zdobycie majątku, osiągnięcie wysokiej
pozycji materialnej 23%
Osiągnięcie wysokiej pozycji zawodowej, zrobienie kariery 21%
Udane życie seksualne 11%
Życie barwne, pełne rozrywek, bogate życie towarzyskie 9%
Osiągnięcie sukcesu w dziedzinie nauki lub sztuki 8%
Możliwość podejmowania ważnych decyzji
w sferze gospodarczej 6%
Zdobycie władcy politycznej - możliwość wywierania wpływu
na życie społeczne i polityczne kraju 2%
Trudno powiedzieć 1%
Badania CBOS, 1994. Respondenci mogli wybrać do 5 odpowiedzi [za: Pankowski, 1997: 22]
Jak wynika z powyższego zestawienia udane życie rodzinne wyprzedza wszelkie inne wartości w sposób znaczący a ponad siedmiokrotnie wy
przedza udane życie seksualne.