Inne koncepcje

W ostatnich latach pojawia się wiele badań wskazujących na rolę czyn-ników biologicznych w patogenezie StZO. Badania nad tymi czynnikami motywowane są: (1) postępami psychiatrii biologicznej związanymi z za- stosowaniem neurobiologicznych narzędzi do badania zaburzeń psycho-tycznych; (2) rozwojem zoperacjonalizowanych kryteriów i instrumentów diagnozowania zaburzeń osobowości; (3) wzrastającym uznaniem roli dzie-dziczności w rozwoju osobowości. Badania te obejmują głównie testy neuro-logiczne, np. kwestie powiększonego stosunku komorowo-mózgowego na skanach KT; osłabienie gładkich ruchów gałki ocznej; słabszy poziom wyko-nania testów uwagi wzrokowej lub słuchowej (Siever i in., 1994).

Jak wcześniej wspomniano, termin „schizotyp” został zaproponowany przez Rado (1956) na oznaczenie „schizofrenicznego genotypu”. Odnosił się do niepsychotycznej, lecz dysfunkcjonalnej i ekscentrycznej osobowości bę-dącej łagodną formą ekspresji konstytucyjnego defektu schizofrenicznego.

Defekt ten, spowodowany genetycznymi dyspozycjami, wyrażał się w dwu podstawowych właściwościach: 1) deficyt w integrowaniu przyjemnych doświadczeń oraz 2) proprioceptywna skaza, manifestująca się w formie aberracyjnej świadomości ciała i powodująca pojawienie się wypaczeń w percepcji schematu ciała. Owe właściwości konstytuują genezę wspólną dla schizofrenii i zaburzeń schizotypowych. Dodatkowo, defekt wyrażał się w motywacyjnym deficycie i niezdolności do podejmowania aktywności ukierunkowanej na cel. Symptomy schizotypowych zaburzeń były konsek- wencją owego konstytucyjnego defektu.

Podobne podejście do patogenezy StZO prezentuje Meehl (1962). W opo-zycji do psychologicznych teorii patogenezy zaburzeń schizopodobnych podkreślał znaczenie ryzyka genetycznego. Postulował istnienie dziedzicz-nego czynnika, który określił mianem „schizotaksja” (schizotaxia). Pojęcie to służy dla opisu neurorozwojowych warunków będących u podstaw predys-pozycji do schizofrenii. Owe wrodzone czynniki, np. wysoki poziom lęku w interakcji z wpływami środowiskowymi, m.in. efektami społecznego uczenia się, sprawiały, że u osób podatnych rozwijały się StZO. W

korzyst-nych warunkach środowiskowych i genetyczkorzyst-nych symptomy kliniczne były słabo zaznaczone (skompensowana schizotypia). Jednakże niesprzyjające okoliczności prowadziły do rozwinięcia pełnej, klinicznej postaci schizo- frenii.

Wiele badań koncentrowało się na weryfikacji znaczenia różnych grup czynników etiologicznych. Na przykład w badaniach zespołu Mednicka (Schiffman i in., 2002) stwierdzono, że pozytywne relacje z rodzicami sta-nowią czynnik protektywny wobec pojawiania się u ich potomków rozwi-niętej w pełni, klinicznej formy schizofrenii. Interpretacja wyników tych ba- dań w ramach modelu schizofrenii „podatność – stres” prowadzi do wnio-sku, że nawet osoby genetycznie podatne na schizofrenię (grupa wysokiego ryzyka), jeżeli są zabezpieczone przed „stresorami schizogennymi” buforem w postaci pozytywnej więzi z obojgiem rodziców, mogą uniknąć schizo- frenicznej dekompensacji, pozostając w obszarze StZO. W badaniach tych testowano dwie alternatywne hipotezy. Pierwsza mówi, że: „w grupie zwiększonego ryzyka słabe więzi »rodzice – dzieci« zwiększają prawdo- podobieństwo wystąpienia schizofrenii u potomka”. Hipotezę tę zwaną

„interakcyjną” Mednick (Schiffman i in., 2002) przeciwstawia hipotezie „ge-netycznej” mówiącej, że: „dzieci, u których występuje genetyczna predys- pozycja do schizofrenii ujawniają więcej psychopatologicznych zachowań w dzieciństwie i później, a to zwiększa ryzyko słabych relacji rodzic – dziec-ko”. Uzyskane wyniki autorzy interpretują na korzyść hipotezy „inter- akcyjnej”.

Ważnym aktualnie kierunkiem konceptualizacji zaburzeń osobowości są modele, w których osobowość rozpatrywana jest jako złożona, hierar-chiczna i dymensjonalna zarazem, struktura cech. W opozycji do katego- rialnego, istotą takiego podejścia jest identyfikacja danego zaburzenia oso-bowości poprzez zlokalizowanie go na ważnych, kryterialnych dymensjach.

Mówiąc inaczej, zaburzenia są identyfikowane przez charakterystyczny i unikatowy, „prototypowy profilogram” (por. tabela 8.2). Przykładem ta-kiego sposobu widzenia zaburzeń osobowości jest psychobiologiczny model temperamentu i charakteru Cloningera (1999), w którym uwzględnione zostały następujące wymiary: poszukiwanie nowości, unikanie szkody, zależność od nagród, wytrwałość, nastawienie na siebie, współdziałanie i transcendencja.

Innym przykładem takiego podejścia jest opis zaburzeń osobowości w ramach czynnikowego modelu „Wielkiej Piątki” McCrae’a i Costy (2006).

W tabeli 8.2 przedstawiono hipotetyczny profil schizotypowego zabu- rzenia osobowości zrekonstruowany na podstawie pięciu wymiarów oso-bowości.

Tabela 8.2. Schizotypowe zaburzenia osobowości – hipotetyczny profil w terminach „Wielkiej Piątki” Costa i McCrae

Wysoki Poziom Neurotyzmu

Chroniczne uczucia negatywne, włączając lęk, bojaźliwość, napięcie, drażliwość, gniew, przygnębienie, beznadziejność, winę, wstyd; trudność w hamowaniu impulsów: na przykład jedzenie, picie, wydawanie pieniędzy; irracjonalne przekonania: na przykład nierealistyczne oczekiwania, perfekcjonistyczne wymagania wobec siebie, nieuzasadniony pesymizm; nie-uzasadnione somatyczne obawy; bezradność i zależność od innych w zakresie emocjonalne-go wsparcia i podejmowania decyzji.

Niski Poziom Ekstrawersji

Społeczne izolowanie się, interpersonalna obojętność i brak sieci wsparcia; stępione uczucie;

brak radości i ochoty do życia; niechęć do zaznaczania własnej osoby lub przyjmowania roli przywódcy, nawet po wyznaczeniu; społeczne zahamowanie i nieśmiałość.

Wysoki Poziom Otwartości

Zaabsorbowanie fantazjami i marzeniami; brak praktyczności; ekscentryczne myślenie (np. wiara w duchy, reinkarnację, UFO); rozproszona tożsamość i zmienianie celów: np.

dołączanie do religijnych kultów; podatność na koszmary i stany zmienionej świadomości;

społeczna buntowniczość i nonkonformizm, które mogą przeszkadzać w społecznym albo zawodowym rozwoju.

Niski Poziom Ugodowości

Cynizm i paranoidalne myślenie; niezdolność, do zaufania nawet wobec przyjaciół i rodziny;

kłótliwość; nadmierna skłonność do konfrontacji; eksploatowanie i manipulowanie; kłam-stwa; w niegrzeczny i nierozważny sposób zraża przyjaciół, ograniczone wsparcie społeczne;

brak szacunku dla społecznych konwencji może prowadzić do kłopotów z prawem; zawy-żone, nadmiernie dobre samopoczucie; arogancja.

Wysoki Poziom Sumienności

Nastawienie na osiągnięcia: zatopienie się w pracy (pracoholizm), może być przyczyną wy-łączenia z rodziny, społecznych i osobistych zainteresowań; kompulsyjność, przejawiająca się w nadmiernej czystości, schludności i koncentracji na szczegółach; sztywna samodyscy-plina i niezdolność do stawiania sobie celów pobocznych i odprężenia się; brak spontanicz-ności; nadmierna skrupulatność w zakresie moralnym.

Aktualne badania prowadzone w celu zweryfikowania tego modelu do-starczają wsparcia dla możliwości identyfikacji wszystkich, wyróżnionych w ramach DSM-IV zaburzeń osobowości z jednym wyjątkiem. Są nim zabu-rzenia schizotypowe (Lynam, Widiger, 2001). Autorzy wyjaśniają ten fakt, sugerując, że schizotypowe zaburzenia mogą być traktowane raczej jako wariant schizofrenii, a nie zaburzenie osobowości.

Narcystyczne zaburzenie