Struktury poznawcze i przetwarzanie informacji w zaburzeniach osobowości w zaburzeniach osobowości

Na bazie wrodzonych predyspozycji oraz ich interakcji z wpływami środowiskowymi (np. wzmacniania wrodzonych tendencji przez rodziców) powstają zintegrowane programy poznawczo-afektywno-behawioralne, stanowiące wzorce osobowości. W psychopatologii główną rolę odgrywają struktury poznawcze – schematy, przejawiające się w postaci automatycz-nych myśli, odpowiedzialne za zniekształcone przetwarzanie informacji, co w konsekwencji prowadzi do podtrzymywania dezadaptacyjnych wzorców osobowości.

Schemat definiowany jest jako struktura poznawcza w umyśle, którego funkcją jest selekcjonowanie, ocenianie, kodowanie, interpretowanie i na- dawanie znaczenia bodźcom (Weishaar, Beck, 2006). Podstawowe cechy formalne schematu to: zakres (dyskretny/odrębny, szeroki vs. wąski), po-datność na modyfikację (elastyczność vs. sztywność), wyrazistość (status w organizacji struktur poznawczych) oraz walencja, czyli poziom uaktyw-nienia (valence) (latentny vs. nadrzędny wobec innych) (Beck i in., 1990, 2004;

Leahy i in., 2005). Schematy zwykle nie są świadome, ale ich treść i skutki mogą być identyfikowane przy wykorzystaniu introspekcji (Weishaar, Beck, 2006). Dla psychopatologii szczególne znaczenie mają dwie kwestie: silnie

zindywidualizowana treść schematów oraz zniekształcania w procesie prze-twarzania informacji.

W schematach przechowywane są podstawowe przekonania o sobie, innych ludziach i świecie. Choć często pojęcia schematu i przekonań stoso-wane są zamiennie, warto odróżnić aspekty formalne (schemat) i treściowe (przekonania) struktur poznawczych (J. Beck, 2005). Najbardziej podstawo-we są przekonania kluczopodstawo-we – głębokie, globalne, w psychopatologii abso-lutne i sztywne przekonania o sobie, innych i świecie, zwykle przyjmujące formę zdań bezwarunkowych, np.: „jestem głupi”, „jestem słaba”, „ludziom nie należy ufać”. Z koncepcji depresji Becka opartej na dymensji „socjotropia – autonomia” wywodzi się podział przekonań kluczowych na dwie grupy:

przekonania o niezasługiwaniu na miłość (np. „nie da się mnie kochać”,

„jestem niechciana”, „na pewno zostanę odrzucony”) oraz przekonania o bezradności („straciłem kontrolę”, „jestem w potrzebie”, „jestem niesku-teczna”, „inni mnie nie szanują”) (Weishaar, Beck, 2006; J. Beck, 2005). Bar-dziej powierzchowne niż przekonania kluczowe, ale ściśle z nimi związane treściowo, są przekonania warunkowe, zwane też pośredniczącymi. Wystę-pują w formie:

– postaw: „koncentracja na szczegółach jest bardzo ważna”, „niekompe-tencja jest straszna”;

– założeń:, „jeśli proszę o pomoc, to jest dowód mojej słabości”, „jeśli powiem, co czuję, to będę gorzko żałować”, jeśli będę robić na innych wra-żenie, nie odrzucą mnie”;

– zasad: „bądź czujny”, „pokaż, jaki jesteś wyjątkowy”.

Niektóre z przekonań warunkowych mogą mieć charakter kompensa-cyjny, tzn. zapobiegać realizacji negatywnego przekonania kluczowego, np.

„jeśli nigdy do nikogo nie zwrócę się o pomoc...” chroni przed „...nikt się nie dowie, że w gruncie rzeczy jestem słaby” (Leahy i in., 2005).

Dysfunkcjonalne przekonania występują zarówno w zaburzeniach emo-cjonalnych (np. lękowych czy depresyjnych), jak i w zaburzeniach osobowo-ści, jednak występują pomiędzy nimi znaczące różnice. Dezadaptacyjne przekonania w typowych zespołach objawowych łatwiej rozpoznać i mody-fikować, bo równoważne schematy adaptacyjne były aktywne przez więk-szość życia (np. gdy osoba nie cierpiała z powodu depresji). Dezadaptacyjne schematy poznawcze w zaburzeniach osobowości są aktywne przez całe życie w formie cech osobowości i strategii interpersonalnych. Są one stabil-ne, utrwalostabil-ne, sztywstabil-ne, istnieją od dawna, są bardziej odporne na zmianę, bardziej wyraziste w strukturze poznawczej oraz łatwiej generalizowane. Na przykład zakres przekonań warunkowych łatwiej rozszerzany jest na inne niż dotychczasowe sytuacje, aż do przyjęcia bardzo ogólnych form – abso-lutnych i skrajnych przekonań. O dysfunkcji zdolności do testowania

rze-czywistości w zaburzeniach osobowości świadczy trudność w weryfikacji własnych interpretacji przy dużej łatwości akceptowania swoich dysfunk-cjonalnych przekonań i treści z nimi zgodnych. Ponadto w zaburzeniach osobowości występuje niewiele schematów pozytywnych i adaptacyjnych, są mniej dostępne, dlatego trudniej modyfikować dezadaptacyjne przeko-nania, podczas gdy w zaburzeniach emocjonalnych dominują one tylko w okresach pojawiania się symptomów zaburzeń, np. depresji; poza tymi okresami są przelotne i mniej przekonywające (Beck i in., 1990, 2004; Weis-haar, Beck, 2006). Kluczowy dezadaptacyjny schemat dominuje w hierarchii schematów (Leahy i in., 2005). Zaburzenia osobowości są więc chronicznymi i idiosynkratycznymi wzorcami systemów (afektywnych, behawioralnych, percepcyjnych) opartych na aktywacji dezadaptacyjnych schematów (Al-ford, Beck, 2005).

Przekonania kluczowe i warunkowe mogą być wyrażane poprzez myśli automatyczne – natychmiastowe, spontaniczne oceny sytuacji odgrywające główną rolę w wywoływaniu i kształtowaniu reakcji emocjonalnych i beha-wioralnych, obecne w strumieniu świadomości, więc łatwiej dostępne niż treść schematów. Treść myśli automatycznych nie zależy od sytuacji, ale jest specyficzna dla osoby i zaburzenia, na które cierpi (zasada specyfiki po-znawczej), np. w depresji mają negatywną treść, a w zaburzeniach lękowych zwykle dotyczą zagrożenia. Myśli automatyczne występują w postaci wer-balnej, ale też wyobrażeń, są krótkie, przelotne („nie zdam!”, „nikt mnie nie lubi”), czasem sformułowane skrótowo „o, nie!”. U wszystkich ludzi wystę-pują myśli automatyczne, ale w zaburzeniach są one nieprzystosowawcze, zwykle negatywne. Mogą być nieprawdziwe (zniekształcone), prawdziwe, ale prowadzące do nieprzystosowawczych wniosków lub prawdziwe (zgod-ne z rzeczywistością), ale zdecydowanie nieprzydat(zgod-ne (nieprzystosowaw-cze) (J. Beck, 2005). O ile celem terapii zaburzeń emocjonalnych jest przede wszystkim modyfikacja tych poznawczych elementów, jakimi są myśli automatyczne, o tyle w terapii zaburzeń osobowości najistotniejsza jest identyfikacja i zmiana leżących u ich podłoża kluczowych przekonań (Da- vidson, 2008).

Myśli automatyczne odzwierciedlają nie tylko idiosynkratyczną treść struktur poznawczych, ale także tendencyjność procesów przetwarzania informacji. Zniekształcania poznawcze to błędy logiczne stosowane przez wszystkich ludzi, w patologii utrwalone. Należą do nich:

– myślenie dychotomiczne (czarno-białe, wszystko albo nic, błąd fał-szywego dylematu);

– katastrofizacja;

– przepowiadanie przyszłości;

– pomijanie pozytywów (lekceważenie pozytywnych informacji);

– uzasadnianie emocjonalne (potwierdzenia za pomocą emocji);

– etykietowanie;

– wyolbrzymianie/umniejszanie (minimalizowanie);

– selektywna uwaga (filtr mentalny, przejście od szczegółu do ogółu);

– arbitralne wnioskowanie (przeskakiwanie do konkluzji, wyciąganie pochopnych wniosków);

– nadmierne uogólnianie („zawsze”, „nigdy”, „wszystko”);

– czytanie w myślach;

– personalizowanie;

– nadużywanie imperatywów typu: „muszę”, „powinienem”;

– myślenie jednotorowe (efekt lornetki).

Schematy, automatyczne myśli i zniekształcenia poznawcze to trzy aspekty poznania, mające swój udział w błędnej percepcji i interpretacji co-dziennych zdarzeń, które często bywają niejednoznaczne. Pojedyncze błęd-ne interpretacje i ich skutki z łatwością mogą zostać skorygowabłęd-ne przez następne doświadczenia, jednak w przypadku zaburzeń osobowości wy- stępują nie okazjonalne, ale systematyczne i utrwalone błędy w percepcji, przypominaniu i interpretacji, skutkujące trwałymi dezadaptacyjnymi reak-cjami, co odróżnia je od tzw. normalnej błędnej interpretacji (Pretzer, Beck, 2005).

3.1.3. Poznawczy model zaburzeń osobowości – mechanizm