Narcyzm w ujęciu Ottona Kernberga

Proponowana przez Kernberga koncepcja wyjaśniająca genezę zaburzeń narcystycznych pozwala na określenie stopnia tożsamości ego, poziom roz-woju i wzajemnych relacji ego i superego opis relacji jednostki z obiektem, charakterystykę stosowanych mechanizmów obronnych oraz stopień testo-wania rzeczywistości.

Kluczowa dla powstania zaburzeń narcystycznych jest faza integracji reprezentacji self i obiektu oraz rozwoju struktur wyższego rzędu, kiedy już istnieje wstępna integracja reprezentacji złego self i dobrego self w jedną re-prezentację self oraz integrację złego i dobrego obiektu w całościową repre-zentację obiektu, co umożliwia pojawienie się stałości obiektu. Pozwala to na powstanie wyraźniejszej struktury ego i umacnianie jego granic. W celu utrzymania idealnej relacji z matką pojawia się tendencja do oddzielenia libidinalnie obsadzonych i agresywnie obsadzonych reprezentacji self i re-prezentacji obiektu. Tendencja ta jest realizowana poprzez mechanizm roz-szczepienia, który na tym etapie rozwoju jest niezbędny i pożądany, a który prowadzi do patologii, jeśli wskutek niekorzystnych doświadczeń lub czyn-ników konstytucjonalnych się utrzyma. W efekcie prowadzi to do braku wy- tworzenia koncepcji własnej osoby oraz całościowego obrazu obiektu.

Granice ego nie są jeszcze ukształtowane, co przy jednoczesnej obecności rozszczepienia i dopiero umacniającego się wyparcia może w sytuacjach stresu prowadzić do refuzji reprezentacji dobrego self i dobrego obiektu, który jest stopniowo idealizowany. Ego i superego nie są w pełni od siebie oddzielone. Słabość ego prowadzi do nietolerowania złości, zahamowania rozwoju, sublimacji i funkcjonowania poznawczego, które wykazuje cechy myślenia pierwotnego.

Centralnymi mechanizmami obronnymi są rozszczepienie oraz prymi-tywna dysocjacja, którym towarzyszą identyfikacja projekcyjna, zaprzecze-nie, prymitywna idealizacja, omnipotencja, omnipotentna kontrola i dewa-luacja. Podstawową funkcją tych obron jest utrzymywanie w separacji wyidealizowanych i prześladowczych zinternalizowanych relacji obiektual-nych pochodzących z wczesobiektual-nych faz rozwojowych poprzedzających stałość obiektu, osłabiając jednocześnie funkcję syntetyzującą ego. Ponadto te me-chanizmy obronne umożliwiają obronną identyfikację self jednostki ze zwia-stunami jego ideału. Patologiczne obrony charakteru mają przede wszyst-kim charakter impulsywny i są naznaczone popędowo, jednak obrona przed bezpośrednim impulsem i ekspresją tego impulsu są tak połączone, że pier-wotna ekspresja tego impulsu ujawnia się tylko przez obronę. Przeciwstaw-ne sobie wzorce zachowania pozostają odseparowaPrzeciwstaw-ne, umożliwiając istnie-nie obok siebie ekspresji pochodnych popędu i reakcji upozorowanych.

Obrony osób narcystycznych chronią je nie tylko przed intensywnością własnej narcystycznej wściekłości, ale również przed ich głębokim prze- konaniem bezwartościowości, przerażającym wyobrażeniem świata jako pozbawionego „pokarmu" i miłości oraz przed obrazem „głodnego” self chcącego pożerać i zabijać, by przetrwać (Kernberg, 1974).

Umiejętność jednoczesnego utrzymywania sprzecznych obrazów self i obiektu jest zakłócona przede wszystkim z powodu dominacji pregenital-nej agresji. Tworzy ona zabarwione sadystycznie, polimorficznie perwersyj-ne pochodperwersyj-ne, które zaburzają zarówno zinternalizowaperwersyj-ne, jak i zewnętrzperwersyj-ne relacje z obiektem. Konflikty edypalne są więc wymieszane z sadystycznymi i masochistycznymi potrzebami pregenitalnymi, a impulsy edypalne mogą być wyrażane w masochistycznych fantazjach dotyczących rodzica.

Relacje z obiektem cechują się głęboką patologią. Niemożność integracji libidinalnych i agresywnych reprezentacji self i obiektu sprawia, że relacje z obiektem są tylko albo zaspokojeniem potrzeb, albo zagrożeniem. Zinter-nalizowane relacje z obiektem mają charakter częściowy, brakuje więc stało-ści obiektu i związanej z nią zdolnostało-ści do utrzymywania więzi z ukochaną osobą i jej wewnętrzną reprezentacją. Brak integracji różnych obrazów self powoduje, że brak także zintegrowanego poczucia siebie. W konsekwencji może dochodzić do sporadycznych zaburzeń testowania rzeczywistości w relacjach obiektualnych w sytuacji silnego napięcia. Przyczynia się do tego relatywnie dobre funkcjonowanie ego i powierzchniowa adaptacja przy jed-noczesnej obecności prymitywnych mechanizmów obronnych oraz braku całościowych reprezentacji obiektów.

Kernberg (1974) uważa, że narcyzm nie poprzedza kateksji obiektual-nych, co oznacza, że narcystyczne kateksje self oraz kateksje obiektu zacho-dzą równocześnie i ściśle na siebie wpływają. W normalnych warunkach wzrost libidinalnego obsadzenia self prowadzi również do wzrostu libidi-nalnej inwestycji w obiekt. Oznacza to, że self ze zwiększonym libidinalnym obsadzeniem jest zdolne do zainwestowania więcej w zewnętrzne obiekty i ich zinternalizowane reprezentacje. Wzrost obsadzenia narcystycznego przebiega równocześnie ze wzrostem zdolności do miłości i dawania. Kern-berg (2002) odróżnia patologiczny narcyzm od normalnego narcyzmu, jak i od fiksacji na lub regresji do normalnego narcyzmu dziecięcego. Wyróżnia dwie kategorie normalnego narcyzmu: normalny narcyzm dojrzały, charak-teryzujący się prawidłową regulacją poczucia własnej wartości, opartą na prawidłowej strukturze self, która ma zintegrowane libidinalnie i agresywnie obsadzone komponenty, oraz normalny narcyzm infantylny składa się z re- gulacji poczucia własnej wartości poprzez stosowne do wieku gratyfikacje.

Narcyzm patologiczny nie odzwierciedla po prostu libidinalnej inwe-stycji w self (w przeciwieństwie do inweinwe-stycji w obiekty), ale libidinalną

inwestycję w patologiczną strukturę self (Kernberg, 1974). To patologiczne self pełni funkcje obronne wobec leżącego u jego podłoża libidinalnie i agre-sywnie obsadzonego prymitywnego self oraz wyobrażeń obiektu, które od-zwierciedlają pregenitalne konflikty wokół miłości i agresji. Właściwości osobowości narcystycznej nie mogą być rozumiane w kategoriach fiksacji na wczesnym poziomie rozwoju lub braku rozwoju w pewnych intrapsychicz-nych strukturach, ponieważ są one konsekwencją rozwoju patologiczintrapsychicz-nych procesów różnicowania i integracji struktur ego i superego, kształtujących się w wyniku patologicznych relacji z obiektem.

W obrębie narcyzmu patologicznego Kernberg wyróżnia trzy jego typy:

regresję do infantylnej regulacji poczucia własnej wartości, narcystyczny wybór obiektu i właściwą osobowość narcystyczną. Ponieważ jednostki z osobowością narcystyczną mogą funkcjonować na pewnym kontinuum, Kernberg wyróżnił jeszcze ich dwie kategorie znajdujące się na psychody-namicznym spektrum zaburzeń narcystycznych – narcyzm złośliwy i właś- ciwą osobowość antyspołeczną. Najpoważniejszym typem patologii narcy-stycznej jest właściwa osobowość narcystyczna, której głównym problemem wydaje się zaburzenie samooceny w połączeniu ze specyficznymi zaburze-niami w relacjach obiektualnych.

Pacjenci o osobowości narcystycznej prezentują niezwykły stopień od-niesienia do self i nadmiernego skoncentrowania na sobie, przy jednoczes- nym powierzchownie gładkim i skutecznym społecznym przystosowaniu, lecz z poważnymi zakłóceniami w wewnętrznych relacjach z innymi. Do głównej charakterystyki osobowości narcystycznych należą: wielkościowość, ekstremalne skoncentrowanie na sobie i nadzwyczajny brak empatii i zainte-resowania innymi, pomimo że są oni bardzo gorliwi w uzyskiwaniu podzi-wu i aprobaty od innych ludzi. Mają ogromną potrzebę bycia kochanymi i podziwianymi przez innych i przejawiają sprzeczność pomiędzy bardzo wygórowanym pojęciem siebie a nadmierną potrzebą uznania ze strony innych. Tej nadmiernej zależności od pochwał ze strony innych nie towarzy-szy jednak uczucie wdzięczności. Pochwały są raczej traktowane jako coś należnego, zamiast stawać się źródłem zadowolenia (Kernberg, 1970, 1974, 2002). Ich życie emocjonalne jest płytkie, szczególnie w relacjach z innymi.

Towarzyszy im nie tylko brak emocjonalnej głębi i nieumiejętność rozumie-nia złożonych emocji u innych ludzi, ale brak im także umiejętności różni-cowania swoich własnych emocji z nagłymi wybuchami i późniejszym roz-proszeniem emocji. Przy doświadczaniu niewielkiej empatii dla uczuć innych uzyskują także niewiele zadowolenia z życia, inaczej niż z własnych fantazji wielkościowych. Czują niepokój oraz znudzenie, kiedy zewnętrzny blask gaśnie i brak nowych źródeł mogących zaspokoić ich szacunek do samych siebie. Ponadto, jednostki narcystyczne prezentują szczególny

nie-dostatek szczerych uczuć smutku i tęsknoty, a ich nieumiejętność doświad-czania reakcji depresyjnych jest podstawową cechą ich osobowości. Kiedy zostaną porzucone lub zawiedzione, mogą pokazać coś, co z pozoru podob-ne jest do depresji, lecz w głębszej analizie pojawia się jako gniew i uraza, przepełniona mściwymi życzeniami, zamiast rzeczywistego smutku. Nie-którzy pacjenci z osobowością narcystyczną prezentują silne świadome uczucia niepewności i niższości. Czasami takie uczucia niższości i niepew-ności mogą występować na przemian z uczuciami wielkościowości i fan- tazjami o omnipotencji. Samoocena u tych osób jest w większym stopniu regulowana przez wstyd, aniżeli przez poczucie winy. Warto podkreślić obecność chronicznej, wielkiej zawiści oraz obron przed nią, a w szczególno-ści dewaluacji, omnipotentnej kontroli i narcystycznego wycofania, jako głównych właściwości ich życia emocjonalnego.

Pacjenci ci przejawiają nastawienie wyższościowe, które wyraża się przez tendencje ekshibicjonistyczne, dążenie do górowania nad otoczeniem, nonszalancją oraz rozbieżnością pomiędzy nieopanowanymi ambicjami, a tym, co mogą rzeczywiście osiągnąć. Stany wielkościowe występują na-przemiennie z poczuciem małej wartości i brakiem poczucia bezpieczeń-stwa, co sprawia, że ci pacjenci oscylują od wyższości nad otoczeniem do zupełnej bezwartościowości.

Do patologicznej fuzji idealnego self, idealnego obiektu i aktualnych wyobrażeń self doprowadza patologicznie zwiększony rozwój oralnej agre-sji, ale trudno jest ocenić, jaki zakres tego rozwoju przedstawia konstytu- cjonalnie zdeterminowany agresywny popęd czy konstytucjonalnie zdeter- minowany brak tolerancji lęku w odniesieniu do agresywnych impulsów i poważnych frustracji we wczesnych latach ich życia. Chronicznie zimne postacie rodzicielskie z ukrytą, ale intensywną agresją są bardzo częstym czynnikiem u podłoża problemów tych pacjentów. Kernberg (1970) twierdzi, że konsekwentnie obecne są figury rodzicielskie, zwykle narcystyczna mat-ka, która z pozoru funkcjonuje dobrze, w pozornie dobrze zorganizowanym domu, ale ze stopniem bezduszności, obojętności i niezwerbalizowanej złoś- liwej agresji. Kiedy intensywna oralna frustracja, uraza i agresja rozwinęły się w dziecku, musi ono bronić się przed ekstremalną zawiścią i nienawiścią.

Pacjenci ci prezentują kilka specyficznych cech, które odróżniają ich od pa-cjentów borderline. Ich historie ujawniają, że każdy pacjent ma pewną wro-dzoną cechę, która może obiektywnie wzbudzać zawiść lub podziw innych.

Na przykład niezwykła atrakcyjność fizyczna lub pewne talenty stają się ochroną przed podstawowymi uczuciami bycia niekochanym i bycia obiek-tem mściwej nienawiści. Czasami zimna wrogość matki w narcystycznym wykorzystaniu dziecka czyniła je „wyjątkowym”, wywołując jednocześnie poszukiwania kompensacyjnego podziwu i wielkości oraz przyczyniając się

do rozwijania charakterologicznych obron dewaluacji innych. Ci pacjenci często zajmowali osiowy punkt w ich rodzinnej strukturze, taki jak bycie jedynakiem lub jedynym błyskotliwym dzieckiem, lub tym jedynym, który miał spełniać rodzinne aspiracje.

Patologiczne, wielkościowe self pacjentów narcystycznych odzwiercie-dla kateksję libidinalną w patologiczną strukturę self. Według Kernberga to patologiczne wielkościowe self zawiera rzeczywiste self , idealne self i idealne reprezentacje obiektu. Zdewaluowane, agresywnie zdeterminowane repre-zentacje self i obiektu są odszczepione lub zdysocjowane, wyparte lub wy-projektowane. Psychoanalityczne rozwiązanie wielkościowego self urucha-mia w przeniesieniu prymitywne relacje obiektualne, konflikty, strukturę ego i obrony charakterystyczne dla stadiów rozwojowych, które poprzedzają stałość obiektu. Analizując rozwój psychiczny osób z narcystycznymi zabu-rzeniami osobowości w kategoriach modelu rozwoju separacji-indywiduacji, Kernberg (2002) dochodzi do wniosku, że pomiędzy trzecim a piątym ro-kiem życia, osobowość narcystyczna zamiast integrowania pozytywnych i negatywnych reprezentacji self i obiektów łączy z sobą wszystkie pozytyw-ne reprezentacje self i obiektów. W rezultacie powstaje ekstremalnie niereali-styczne i wyidealizowane, patologiczne, wielkościowe self.

Najbardziej istotną różnicą pomiędzy strukturą narcystyczną a struktu-rą borderline jest posiadanie przez osobowość narcystyczną zintegrowanego, choć wysoce patologicznego, wielkościowego self (będące kondensacją real-nego self, idealreal-nego self i idealreal-nego obiektu). Integracja wielkościowego self ma kompensować brak normalnego, zintegrowanego pojęcia self, które cha-rakteryzuje jednostki o organizacji osobowości neurotycznej.