Integracyjny model paradygmatyczny – ewolucyjno- -społeczna teoria uczenia się Theodore’a Millona -społeczna teoria uczenia się Theodore’a Millona

Teoria Millona (Millon i in., 2005; Millon i in. 2010; Millon, 2010, 2011) łączy integracyjny model bio-psycho-społeczny z nadrzędną perspektywą teorii ewolucji i używa tego połączenia do uporządkowania prototypowych sposobów funkcjonowania psychospołecznego ludzi, zarówno zdrowych, z umiarkowanymi problemami, jak i klinicznie zaburzonych. Jego integra-cyjna konceptualizacja, nazwana w ostatnich latach teorią spektrów osobo-wości, służy głównie wyodrębnieniu stylów (normalne postaci), typów (umiarkowane postaci) i zaburzeń osobowości (poważne kliniczne syndro-my), które wynikają z podstawowych sposobów adaptacji i radzenia sobie w transakcji między tym, co biologiczne i społeczne, a na które spojrzeć można z ewolucyjnej perspektywy. Teoria Millona koncentruje się głównie na teoretycznym podłożu klasyfikacji psychiatrycznych oraz na próbach wyjaśnienia, w jaki sposób osoba (osobowość o określonych właściwościach) radzi sobie ze stresem życia codziennego.

Problematykę integracji teoretycznej Millon (Millon i in., 2005; Millon, 2011) porusza wprost. Sugeruje on w swoich pracach, że powinna zostać stworzona teoria, która oferowałaby zasady organizujące wyższego pozio-mu (zbiór holistycznych konstruktów), wychodzących poza obszar samej osobowości, obowiązywałaby poza specyficznym podejściem i odwoływa-łaby się do ogólnych praw zintegrowanej nauki o człowieku jako o organi-zmie żywym. Szukając takiej teorii, Millon znalazł teorię ewolucji. Koncepcję swoją sformułował on w dwóch głównych etapach, najpierw jako biospołeczną teorię uczenia się (lata 70. XX wieku), a potem dołączył do niej nadrzędny model ewolucyjny (lata 90. XX wieku).

5.4.1. Podstawy biospołecznej teorii uczenia się

Biospołeczna teoria uczenia się, której początki datuje się na 1969 rok, zakłada (omówione już w poprzednich podrozdziałach) złożone interakcje między czynnikami biologicznymi a społecznymi – dyspozycje biologiczne dojrzewającej jednostki wzmacniają prawdopodobieństwo, że pewne sposo-by zachowań będą wyuczone, a cechy temperamentalne wywołują określone reakcje innych ludzi, które mogą wzmacniać początkowe tendencje (Millon, 2011; por. np. Paris, 2010). Osobowość to wzorzec cech w całym układzie jednostki – cechy biologiczne, poznawcze, psychodynamiczne i interperso-nalne (te cztery grupy uważa Millon za najważniejsze obszary osobowości)

są w pewnej konfiguracji i na siebie nawzajem wpływają, tworząc złożony i wielokierunkowy układ wzajemnych sprzężeń zwrotnych (Millon i in., 2005). W przypadku zaburzeń osobowości układ ten cechuje się słabą stabil-nością w sytuacjach stresu, niezdolstabil-nością do elastycznej adaptacji oraz pato-gennością (błędnymi kołami, utrwalającymi wcześniej obecne trudności) (Millon, 2011).

Millon (2011) wyodrębnił na podstawie przeglądu dwudziestowiecz-nych trendów w psychologii osobowości trzy główne wymiary, których używa się w kontekście tworzenia typologii osobowości, a mianowicie wy-miar „aktywny – pasywny” (czy osoba podejmuje inicjatywę w kształtowa-niu warunków życia, czy pozostaje wobec nich reaktywne), „self-inny” (czy źródłem znaczących wzmocnień jest „ja”, czy inny) oraz „przyjemność – ból” (przyciąganie i odrzucanie). Ze skrzyżowania tych wymiarów powstają osobowościowe wzorce radzenia sobie, czyli złożone formy instrumentalne-go zachowania (sposoby zdobywania pozytywnych wzmocnień i unikania wzmocnień negatywnych). Inaczej mówiąc, wzorce te odzwierciedlają, ja-kich rodzajów wzmocnień osoba poszukuje (przyjemność) i jaja-kich unika (ból), gdzie poszukuje tych wzmocnień – w relacjach z innymi, czy w umac-nianiu siebie (self-inny) oraz jak nauczyła się zachowywać, aby je wywołać lub ich uniknąć (pasywnie czy aktywnie) (Millon, 2011).

Ludzi można na przykład podzielić na takich, dla których najważniej-szym źródłem pozytywnych wzmocnień są inni ludzie (osobowości „zależ-ne”, które nauczyły się, że odczucia przyjemności płyną z kontaktu z inny-mi, więc mają silną potrzebę zwracania na siebie uwagi oraz zewnętrznego wsparcia, na przykład osobowość zależna, histrioniczna) lub własne „ja”

(osobowości „niezależne”, na przykład narcystyczna, antyspołeczna), ale dla uzupełnienia obrazu należy dodać też osoby ambiwalentne w tym zakresie (niepewne, czy zwrócić się w stronę innych, czy za źródło wzmocnień przy-jąć własne „ja”, pozostające w konflikcie, na przykład obsesyjno-kompul- syjna) oraz osoby obojętne, oderwane (detached – niezdolne do czerpania przyjemności ani ze skierowania się na „ja”, ani na innych, na przykład schi-zoidalna, unikająca). Ważną kwestią jest tutaj szeroko rozumiana kategoria konfliktu (Millon i in., 2005; Millon, 2011), czyli faktu, że wyodrębnione krańce (przyjemność – ból, self-inni) mogą pozostawać ze sobą w sprzeczno-ści, być w nierównowadze, a nawet być deficytowe. Dodatkowo do źródła wzmocnień dodać można zachowania instrumentalne aktywne lub bierne i na przykład wśród osobowości „zależnych” wyróżnić dwa podtypy: adap-tującą się aktywnie osobowość histrioniczną oraz pasywną osobowość za-leżną. W ten sposób powstaje osiem wzorców, a osobno, nieco poza powyż-szą kategoryzacją, Millon wyodrębnił jeszcze wzorce charakterystyczne dla głębokich zaburzenia osobowości. Kryteriami tych ostatnich są deficyty

w kompetencjach społecznych, przejściowe i odwracalne epizody psycho-tyczne i szczególna podatność na stresy życia codziennego. Zalicza on tutaj osobowości borderline, paranoiczną oraz schizotypową. Typologia Millona zasadniczo odzwierciedla nie grupowanie objawów, ale próbę pokazania podłoża, jakim są transakcje między tym, co w osobowości biologiczne a tym, co społeczne i środowiskowe. Dalsze fazy pracy Millona podążają w podobnym kierunku.

5.4.2. Ewolucyjne podłoże wyróżniania spektrów osobowości

Teoria ewolucyjna, szczególnie w zakresie zjawiska naturalnej selekcji oraz podstawowych praw ewolucji, jest według Millona (2011) uniwersal-nym, dotyczącym wszystkich organizmów żywych podejściem, które kore-sponduje z biospołeczną teorią uczenia się i pozwala ująć nie tylko zjawiska patologiczne, ale także naturalną zdrową adaptację. Osobowość to specy-ficzny styl funkcjonowania adaptacyjnego, który organizm przejawia w re-lacji z typowymi warunkami środowiskowymi, a zaburzenie osobowości to szczególny stylów funkcjonowania nieadaptacyjnego, który wiąże się z defi-cytami, nierównowagą, ambiwalencją czy konfliktami w relacji z warunkami środowiskowymi. Każda zdrowa osobowość ma zatem pewien wzorzec lub styl adaptacji, ale przejawia elastyczność w interakcjach ze środowiskiem, przez co jej zachowania, uczucia i myśli są adekwatne do większości typo-wych sytuacji. Wzorzec jednak może mieć zaostrzoną patologiczną formę (zaburzenie osobowości) albo też formę pośrednią, którą Millon określa ty-pem osobowości. Pierwszym ważnym założeniem leżącym u podłoża spek-trów osobowości jest więc przedstawianie osobowości na kontinuum od wzorców normalnych do zaburzonych.

Druga idea spektrów osobowości dotyczy rodzaju wzorców interakcji

„osoba – środowisko” i według Millona podstawowym kryterium jest tutaj typ konfliktu, nierównowagi, deficytu lub ambiwalencji, jaką spotykamy w danej osobowości w poszczególnych polaryzacjach (por. tabela 5.2.). Do zrozumienia tych problemów używa Millon podstawowych imperatywów ewolucji, które łączy ze zidentyfikowanymi wcześniej przez siebie podsta-wowymi wymiarami osobowości. I tak polaryzację „przyjemność – ból”

odnosi do przetrwania jako mechanizmu formowania się bardziej zorgani-zowanych struktur na podstawie mniej zorganizorgani-zowanych, ukierunkowane-go na zachowanie życia i poprawę życia. Na przykład osobowość unikającą można rozumieć w terminach silnego zaabsorbowania zagrożeniem psycho-logicznego bezpieczeństwa i wychwytywania wskaźników potencjalnego odrzucenia, co utrudnia osobie uzyskanie zadowolenia w relacjach

interper-sonalnych. Polaryzację „aktywność – pasywność” wiąże z adaptacją, czyli procesami homeostatycznymi, podtrzymującymi przeżycie w otwartych systemach. Na przykład w osobowości obsesyjno-kompulsyjnej pasywność wyłania się z obawy przed działaniem w niezależny sposób i popełnieniem błędu w środowisku społecznym. Polaryzację „ja – inni” łączy z reproduk-cją, rozumianą jako maksymalizację zróżnicowania i selekcję najbardziej efektywnych właściwości, przejawiającą się w aktualizowaniu self (indywi-duacji) oraz konstruktywnym ukierunkowaniu na innych (miłości, opiekuń-czości). Przykładem niech będą zaburzenia narcystyczne i antyspołeczne, które mają znaczącą nierównowagę w strategiach reprodukcji – te osobowo-ści wyuczyły się, że sukces reprodukcyjny oraz przyjemność i minimalizo-wanie bólu są osiągalne przez zwrócenie się na siebie. Millon w ostatnim czasie dodał też czwarty imperatyw ewolucyjny odwołujący się do symboli-zowania świata zewnętrznego i wewnętrznego, ale nie poświęcił mu jeszcze wiele uwagi.

Tabela 5.2. Podstawowe wymiary osobowości wraz z przypisanymi im terminami ewolu- cyjnymi

Kryterium Podstawowe wymiary osobowości (polaryzacje) Opracowano na podstawie: Millon (2011) oraz Millon i in. (2005).

Biorąc pod uwagę perspektywę rozwojową, zdaniem Millona dziecko uczy się postaw i zachowań głównie przez uczestniczenie w środowisku i ekspozycję na różnego rodzaju bodźce (uczenie przez naśladowanie do- rosłych oraz podążanie za nagrodami i unikanie kar). W środowisku poja-wiają się czasem zdarzenia patogeniczne, na przykład silnie stresujące, wywołujące lęk, wykraczające poza możliwości tolerancji dziecka, na któ-rych bazie dziecko nauczyć się może strategii defensywnych, które potem ulegną generalizacji. Inne patogeniczne zdarzenia mogą być emocjonalnie neutralne, ale uczą zachowań nieadaptacyjnych, ponieważ wykształcone były w bardzo specyficznych okolicznościach. Jeszcze inne to zdarzenia

niewystarczające, aby nauczyć się adaptacyjnych zachowań, skutkujące bra-kiem określonych kompetencji. Każdy imperatyw ewolucji stanowi okolicz-ność rozwoju ważnych dla osobowości aspektów (patrz tabela 5.2).

Tematy wygenerowane przez cztery imperatywy teorii ewolucji w od-niesieniu do osobowości prowadzą do stworzenia 15 prototypów osobowo-ści, należących do czterech spektrów (patrz tabela 5.3), narzędzi ich pomiaru (por. Wieloosiowy Inwentarz Kliniczny Millona – np. Millon i in., 2010;

Strack, 2002) oraz wskazówek psychoterapeutycznych (por. Millon i in., 2005).

Tabela 5.3. Spektra zaburzeń uwzględniające nasilenie cech oraz podstawowe wymiary oso-bowości na Ja; zdolni do znalezienia niszy w swoich środowiskach; stosunko-wo dobrze przystosowani

pełen szacunku przywiązany zależny towarzyski zadowalający

innych

histrioniczny pewny siebie egotyczny narcystyczny wywyższający zwy-kle mają trochę źródeł stabilności i opieki, ale gdy tego brak, mają tendencje do popadania w przygnębiony pełen żalu melancholiczny żywotny wylewny maniakalny

Kolejną ideą zawartą w koncepcji spektrów jest opis osobowości w dy-namicznych kategoriach. Każdą osobowość można omówić z uwzględnie-niem 8 obszarów, z czego część dotyczy struktury osobowości (głęboko za-korzenionych trwałych elementów, wpływających na doświadczanie biegu zdarzeń), a część funkcji (dynamicznych procesów pośredniczących w inter- akcji osoby i środowiska). Obszary strukturalne to obraz własnej osoby, reprezentacje obiektów, organizacja morfologiczna oraz nastrój i tempera-ment, a obszary funkcjonalne to czynności ekspresyjne, funkcjonowanie interpersonalne, styl poznawczy i mechanizmy obronne (Millon i in. 2005).

Obszary te należą do sfery biologicznej, psychodynamicznej, poznawczej oraz interpersonalnej, ponieważ są to wzajemnie uzupełniające się, odnoszą-ce się do siebie i wystarczająodnoszą-ce perspektywy.

Podsumowując, problematykę integracyjności koncepcji Millona można wyrazić w czterech następujących aspektach (por. Strack, 2002; Magnavita, 2005): 1) integracja różnych czynników etiologicznych (bio-psycho-społecz- na koncepcja genezy), 2) integracja teoretyczna (zastosowanie teorii ewolucji jako teorii wyższego rzędu), 3) wyodrębnienie całościowej grupy struktural-nych i funkcjonalstruktural-nych aspektów osobowości oraz 4) integracja wiedzy na temat normalnej osobowości z psychopatologią osobowości i psychoterapią zaburzeń osobowości wraz z jej implikacjami w postaci narzędzi badaw-czych i wskazówek psychoterapeutycznych (spektra osobowości i psychote-rapia synergistyczna).