Rozwój dziecka w okresie preedypalnym według Margaret Mahler według Margaret Mahler

Rozwój dziecka w okresie preedypalnym według M. Mahler, S. Pine i F. Bergman (1975) przebiega w pięciu etapach – pierwsze dwa związane są ze stworzeniem więzi dziecka z matką, kolejne stanowią o jego „narodzi-nach psychicznych”, które daje się zaobserwować na wielu płaszczyz„narodzi-nach psychofizycznych w procesie separacji-indywiduacji.

Na etapie I rozwoju, który trwa około miesiąca i nazwany jest fazą nor-malnego autyzmu, dziecko sporadycznie reaguje na bodźce zewnętrzne (por. freudowska bariera przeciwbodźcowa), pozostając pod wpływem do-świadczanego wewnętrznie stanu zaspokojenia lub frustracji. Chociaż jest to okres preobiektalny i preprzywiązaniowy, to obecność zaspokajającej, troskliwej i empatycznej matki jest niezbędna dla uaktywnienia się w libido pragnień więzi. Etap II, nazywany fazą normalnej symbiozy, jest okresem, w którym niemowlę zaczyna traktować matkę (lub inną osobę pełniącą funkcję matki) jako „obiekt zaspokajający jego potrzeby”, z którym na

płasz-czyźnie zewnętrznej i wewnętrznej (psychicznej) pozostaje w poczuciu jed-ności. Podczas tego etapu rozwoju nie istnieje rozróżnienie „ja” od „nie ja”.

Począwszy od 2 miesiąca życia, dziecko funkcjonuje tak, jakby ono i matka stanowili „omnipotentną jedność w dwojgu” (Mahler, Pine, Bergman, 1975, s. 291) otoczeni wspólną granicą oddzielającą ich od reszty świata. Matka w ciągu najbliższych czterech miesięcy staje się pośrednikiem między dziec-kiem i światem zewnętrznym, a przeżycia i doznania pochodzące z poczucia jedności stają się podstawą tworzenia się poczucia self u dziecka. Introjekcji podlegają działania matki skierowane na zaspokojenie potrzeb niemowlęcia, jej empatyczne reagowanie na jego pragnienia związane z więzią i opieką, w formie tulenia, kojenia i uspokajania silnych emocji w oczekiwaniu na zaspokojenie. Aktywność ta pełni funkcję „regulatora” negatywnych emocji dziecka w sytuacji frustracji. Uśmiech rozpoznania kierowany przez nie-mowlę do matki i przeżywanie dobrostanu w jej obecności dowodzi po-wstania więzi z wybranym obiektem. Dziecko, doświadczając naprzemien-nie zaspokojenia i frustracji, stopniowo uświadamia sobie, że jest „coś” poza symbiotyczną relacją z matką (Mahler, Pine, Bergman, 1975; Goldstein, 2003, także Świtała, 2002).

Około 6 miesiąca życia rozpoczyna się faza separacji-indywiduacji, pro-ces, podczas którego dziecko stopniowo wychodzi ze stanu fuzji, stopienia się z pierwotnym obiektem miłości i wskutek różnicowania się zaczyna roz-poznawać i rozwijać indywidualne cechy self. Separacja obejmuje nie tylko zdolności dziecka do oddalania się fizycznego od matki, ale przede wszyst-kim oznacza wewnątrzpsychiczne procesy wyłania się self z self-obiektu, które wiąże się z pozytywnymi i negatywnymi afektami. Indywiduacja to wieloletni, bardzo złożony proces różnicowania przez dziecko własnych cech od właściwości obiektu, z którym pozostawało w symbiozie.

Mahler i in. (1975) wyodrębnili cztery kolejne podfazy separacji-indy- widuacji, które zmierzają do osiągnięcia względnej stałości self i obiektu (por. rys. 4.1). W podfazie różnicowania się, trwającej od 6 do 10 miesiąca życia, niemowlę wykazuje większe zainteresowanie światem zewnętrznym, zaczyna eksperymentować różnymi przedmiotami, podejmuje inicjatywę i podąża do wybranego celu. Są to działania chwilowe, bo wraca szybko do obiektu przywiązania. Około 7–8 miesiąca życia dziecko odróżnia twarz matki od innych osób w otoczeniu, dzięki tzw. wzorcowi, sprawdzania, za-czyna być świadome specyficznych cech matki. Lęk przed obcymi, zwany też lękiem separacyjnym występuje z różną intensywnością w zależności od stopnia dostrojenia matki do dziecka w okresie autyzmu i symbiozy. Ważne stają obiekty przejściowe, te zastępujące matkę pod jej nieobecność, które mają moc uaktywniania wewnętrznej reprezentacji self-obiekt. Podfaza prób albo praktyki, to okres między 10 a 16 miesiącem życia, w którym niemowlę

intensywnie ćwiczy nabyte umiejętności poznawcze i ruchowe w obecności matki, od której potrzebuje nieustannego zainteresowania i pomocy. Pod-czas eksploracji i poznawania świata dziecko doświadcza szczytu poczucia mocy i wielkości. Charakteryzuje się podwyższonym nastrojem, odporno-ścią na ból fizyczny i wysoką samooceną. O ile na początku tej podfazy do-stępność matki jest niezbędną, o tyle pod jej koniec dziecko potrafi znosić krótkotrwałą separację, co sprzyja pogłębieniu indywiduacji. W okresie tym dziecko jest bardzo „wrażliwe” na niedostępność matki, a jej rzeczywista czy wyobrażona nieobecność może powodować nasilenie lęków separacyj-nych i zahamowanie procesu indywiduacji. Indywiduacja kojarzy się z utra-tą obiektu, który w tym czasie jest dla dziecka nieodzowny. Podfaza po-wtórnego przybliżania się, która trwa od 16 do ukończenia 2 lat, to okres dojrzewania funkcji motorycznych i poznawczych, pogłębiania autonomii i indywiduacji i zarazem doświadczania najsilniejszych lęków separacyj-nych. Dziecko musi w tym okresie rozwiązać wewnątrzpsychiczny konflikt między silnymi pragnieniami symbiotycznymi (pozostania z matką) a prag- nieniami autonomii, której towarzyszy poczucie odrębności i indywidualno-ści. Rozwój myślenia i pamięci u dziecka prowadzi do bolesnego uświado-mienia, że nie jest ono jednością z matką, co nasila lęki separacyjne, utratę poczucia omnipotencji i znaczne obniżenie samooceny. Natomiast osiągnię-cie już pewnego poziomu indywiduacji powoduje, że próby utrzymania przez dziecko więzi symbiotycznej z matką nasilają jego lęki przed pochło-nięciem i znikpochło-nięciem (efekt projekcji własnej zachłanności dziecka). Będąc pod wpływem tych dwóch, równie silnych i zarazem sprzecznych pragnień, zachowania dziecka charakteryzują się ambitendecją – prawie w tym samym czasie domaga się ono od matki pomocy, miłości i zaangażowania we wszystkie podejmowane działania, po czym agresywnie odpycha ją, obraża się lub odrzuca jej pomoc. W miarę, jak dziecko godzi się z utratą omnipo-tencji doświadczanej w więzi symbiotycznej i jego funkcje ego, rozwijają się, ambiwalencja i ambitendencja ulega osłabieniu. Trudności w relacji matki z dzieckiem nasilają się także ze względu na uaktywniające się w tym czasie konflikty analne i wczesnoedypalne. Podfaza stopniowe zmierzanie ku sta-łości obiektu, która trwa od 2 do 3 roku życia i charakteryzuje się większą samodzielnością i niezależnością od matki. Coraz bardziej stabilna repre- zentacja obiektu, z wieloma jego opiekuńczymi, kojącymi i ochraniającymi funkcjami wzbudza u dziecka podobne poczucie bezpieczeństwa, jak rze-czywista matka. Nawet podczas rozłąki z matką czy konieczności znoszenia frustracji w jej obecności, dziecko jest zdolne do utrzymania pozytywnej reprezentacji self z obiektem.

Zahamowanie rozwoju struktury psychicznej zdaniem Mahler i in. (1975) występuje przede wszystkim na skutek niewłaściwej odpowiedzi matki na

wyłaniające się pragnienia dziecka na poszczególnych etapach rozwoju.

Porzucenie, zaniedbanie czy wykorzystanie dziecka prowadzi do fiksacji procesu przekształcania się reprezentacji self-obiekt i pojawiania się bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych. Jeśli sytuacja taka wystąpi w okresie symbiozy i wczesnego różnicowania, to powstaje struktura osobowości, która sprzyja w okresie adolescencji i dorosłości pojawieniu się psychoz symbiotycznych, jeśli w okresie próby i powtórnego zbliżania, to zaburzeń osobowości, a na dalszych etapach – nerwic i zaburzeń lękowych. Przejawy inkorporacji można zaobserwować u pacjentów ze znaczącą utratą kontroli popędów i zaburzeniami psychotycznymi (Klein, 1955/2005), introjekcji i identyfikacji u osób z zaburzeniami osobowości i lękowymi, a osiągnięcie tożsamości ego jest charakterystyczne dla osób dojrzałej osobowości (Kern-berg, 1996).