Istota i znaczenie metafory epistemologicznej

Czym jest metafora epistemologiczna? Jakie konsekwencje rodzi przyjęcie określonej metafo-ry na potrzeby analizy rzeczywistości społecznej? Odpowiedzi na te pytania odnaleźć moŜna w pracach teoretyka organizacji i zarządzania Garetha Morgana (1980; 1981; 1983; 2005). Jak podaje Kostera (1996, s. 37), Morgan traktuje badania jako rodzaj zaangaŜowania w

128 | S t r o n a

świat, dlatego proponuje on osadzenie metodologii w szerszym kontekście filozoficznym. Metafora jest wyrazem stanowiska epistemologicznego badacza, zgodnie z którym uznane przezeń sposoby widzenia, tłumaczenia i rozumienia świata są bardziej odpowiednie aniŜeli inne. Autor pisze: „Metafory uŜywamy wtedy, kiedy usiłujemy zrozumieć jakiś fragment

do-świadczanej rzeczywistości za pomocą innego jej fragmentu” (Morgan, 2005, s. 11). Za

po-mocą metafor ludzie „odczytują” rzeczywistość, wyraŜają to, co inaczej byłoby trudne lub niemoŜliwe do wyraŜenia.

Metafora, która zapada głęboko w pamięć ma siłę wiązania dwóch niezaleŜnych po-jęć w poznawczą i emocjonalną relację, dzięki zastosowaniu języka trafnie odzwier-ciedlającego jakieś pojęcie i jednocześnie słuŜącego jako soczewki, przez które spo-gląda się na inne (Black, 1962, cyt. za: McCloskey, 1983, s. 503).

Jeśli rozpatrywać metaforę jedynie w warstwie językowej jest ona wówczas niczym więcej jak tylko przenośnią, figurą stylistyczną, opartą na skojarzeniu dwóch zjawisk i prze-niesieniu nazwy jednego zjawiska na drugie. Jednak ten aspekt metafory ma niewielką war-tość z punktu widzenia jej wykorzystania w badaniach społecznych i niesie raczej mało zna-czące konsekwencje dla uczonych, którzy się nią posługują. O wiele waŜniejsze konsekwen-cje ujawniają się, gdy metafora jest rozumiana jako forma uwewnętrzniona, naleŜąca do sfery ludzkiej psychiki, gdy zostanie uznana za podstawową strukturalną formę doświadczania

świata (Morgan, 1983, s. 601). Według Morgana właśnie ten aspekt metafory ma największe znaczenie, bowiem czyni z niej narzędzie, za pomocą którego ludzie doświadczają rzeczywi-stości, działają w niej, próbują ją zrozumieć i opisać. Autor wyraźnie zwraca na to uwagę m.in. we wprowadzeniu do ksiąŜki pt. Obrazy organizacji:

[N]asze teorie i wyjaśnienia dotyczące Ŝycia organizacji opierają się na metaforach prowadzących nas do widzenia i rozumienia organizacji w sposób charakterystyczny, ale jednak cząstkowy. Metaforę uwaŜa się często po prostu za sposób upiększania dyskursu, ale jej znaczenie jest o wiele większe. UŜycie metafory jest bowiem konse-kwencją „sposobu myślenia” i „sposobu widzenia”, które przenikają nasze rozumie-nie świata w ogóle (Morgan, 2005, s. 10-11).

Jednocześnie Morgan przestrzega, Ŝe bezrefleksyjne stosowanie metafor do opisu i rozumie-nia rzeczywistości moŜe zamykać oczy na pewne aspekty badanego zjawiska. NaleŜy bowiem pamiętać, Ŝe:

[j]eden z interesujących aspektów metafory polega na tym, Ŝe zawsze daje ona [...] jednostronny pogląd na daną sprawę. Wysuwając na pierwszy plan pewne interpreta-cje, zmierza do zepchnięcia innych do roli tła (tamŜe, s. 10-11).

129 | S t r o n a 3.2. Wykorzystanie metafor w ekonomii

Czy ekonomiści posługują się metaforami do opisu i interpretacji zjawisk gospodarczych? McCloskey (1983) twierdzi, Ŝe tak. Jego zdaniem oficjalna retoryka ekonomii utrzymana jest w nurcie modernistycznym, którego wyróŜnikami są m.in.: pozytywizm logiczny, realizm, obiektywizm oraz nakierowanie na praktyczne cele nauki wyraŜone w dąŜeniu do przewidy-wania i kontroloprzewidy-wania badanej rzeczywistości. McCloskey uwaŜa, Ŝe język metaforyczny jest kluczowy dla ekonomii nawet w jej najbardziej formalnym ujęciu. Na poparcie swoich poglą-dów podaje wiele konkretnych przykłapoglą-dów z tej dziedziny nauki. Przykładowo, „kapitał ludz-ki”, jak pisze autor – jedna z ulubionych metafor Beckera (1964/1993) – jest ilustracją tego jak dwie odrębne idee, obie zaczerpnięte z ekonomii, oddziałują na siebie dzięki wzajemnemu przeniesieniu znaczeń.

We frazie „kapitał ludzki” obszar ekonomii zajmujący się ludzkimi umiejętnościami został za jednym pociągnięciem połączony z obszarem dotyczącym inwestycji w ma-szyny. W zakresie obu obszarów dokonał się postęp, w ekonomice pracy dzięki rozpo-znaniu, Ŝe umiejętności, wbrew swojemu niematerialnemu charakterowi, powstają w wyniku zaniechania konsumpcji; w teorii kapitału dzięki rozpoznaniu, Ŝe umiejętno-ści, pomimo braku moŜliwości kapitalizacji, konkurują z innymi inwestycjami o prawo do ich zaniechania (McCloskey, 1983, s. 504).

W innym artykule Klamer i McCloskey (1992) przekonują, Ŝe jedną z wiodących metafor stosowanych w ekonomii jest metafora sprawozdawczości (accountibility), konsekwentnie rozbudowywana od początku ekonomii m.in. przez takich klasyków jak Smith, Mill czy Fisher i za pomocą takich pojęć jak kapitał, dochód, koszty, wartość itp.

Innym przykładem zastosowania metafory w ekonomii, tym razem w obszarze eko-nomiki pracy, jest teoria dualnego rynku pracy. Morgan (2005, s. 333-338) twierdzi, Ŝe u jej podstaw leŜy metafora dominacji, która

stawia w centrum naszej uwagi odwrotną, zazwyczaj nie dostrzeganą, stronę Ŝycia organizacji i zachęca nas do zbadania, w jakim zakresie tę drugą stronę trzeba uwa-Ŝać za nieodłączny aspekt naszego sposobu organizowania (tamŜe, s. 442).

Postrzeganie rynku pracy w kategoriach kontroli, panowania jednych grup nad innymi, po-działu na lepszych i gorszych pracowników oraz lepsze i gorsze miejsca pracy zwróciło uwa-gę na kwestie, które dotąd nie były głównym przedmiotem zainteresowania uczonych. Wśród nich znalazły się między innymi: pionowe zróŜnicowanie klasy robotniczej, dyskryminacja grup problemowych na rynku pracy, analiza przyczyn długotrwałego bezrobocia, badanie problemów socjalnych, analiza warunków pracy (Smandek, 1993, s. 79-80).

130 | S t r o n a RównieŜ koncepcja kapitału społecznego dobrze wpisuje się w ogólny dyskurs na te-mat stosowania metafor w ekonomii. Zbitka słów „kapitał” i „społeczny” otwiera wiele moŜ-liwości interpretacji pojęcia kapitału społecznego i, co staraliśmy się wykazać w pierwszym rozdziale pracy, skutkuje wieloma jego ujęciami. Wybór jakiegoś ujęcia kapitału społecznego niesie ze sobą konkretne konsekwencje natury praktycznej, przede wszystkim w postaci od-powiedzi na pytanie o to w jaki sposób zbadać lub zmierzyć to, co wcześniej zdefiniowane zostało jako kapitał społeczny. RównieŜ w tej sytuacji pierwotne załoŜenia wpływają na wy-bór metod pomiaru, a przynajmniej uzasadniają stosowanie takich a nie innych metod pomia-ru, w odniesieniu do takich a nie innych elementów rzeczywistości społecznej.

3.3. Metafora sieci społecznej jako podstawa epistemologiczna badań własnych