Organizacja badań ankietowych

Organizacja wysyłki. Przed rozesłaniem ankiet do respondentów niezbędna było

skorygowa-nie próby badawczej. W zakupionej bazie danych omyłkowo znalazły się 203 przedsiębior-stwa, których forma prawna była inna aniŜeli osoba fizyczna prowadząca działalność gospo-darczą. Ze względu na wcześniej przyjęte załoŜenia wszystkie te jednostki zostały usunięte z próby.

Przy organizacji wysyłki ankiety pocztowej wykorzystane zostały zalecenia sformu-łowane przez Dillmana (1978, cyt. za Sztabiński 1997) dla tzw. „metody całościowej” (total

design method) (por. takŜe Paxson, 1995). Metoda całościowa to określona procedura

wypra-cowana przez Dillmana dla ankiety pocztowej, której zastosowanie zwiększa jej skuteczność, tzn. podnosi odsetek zwrotów wypełnionych kwestionariuszy oraz wpływa korzystnie na ja-kość uzyskiwanych danych. Co waŜne, metoda ta opiera się nie tylko na pewnych ustaleniach techniczno-organizacyjnych, dotyczących sposobu administrowania badań, ale takŜe na kon-kretnych załoŜeniach teoretycznych. Jak podaje Sztabiński (1997, s. 140-142), Dillman pro-ponuje, aby proces wysyłania i zwracania kwestionariuszy traktować jako szczególny przypa-dek wymiany społecznej, w której człowiek oczekuje odwzajemnienia własnych działań na-kierowanych na innych.

Zakłada się tutaj (...), Ŝe ludzie podejmują pewne działania ze względu na moŜliwość osiągnięcia przyszłych nagród (...). Działanie to pociąga za sobą oczywiście pewne koszty (...) przy czym istotnym motywem ich podjęcia jest przekonanie, iŜ oczekiwane nagrody, jeśli nie przewyŜszą, to zrekompensują poniesione koszty. Zachowanie

jed-168 | S t r o n a

nostki jest zatem funkcją przewidywanych kosztów podjęcia określonego działania oraz oczekiwanych nagród związanych z jego podjęciem (Sztabiński, 1997, s. 140).

Odnosząc ten sposób rozumowania do ankiety pocztowej Dillman załoŜył, Ŝe warunkiem jej efektywności jest minimalizacja kosztów związanych z wypełnianiem kwestionariusza oraz maksymalizacja satysfakcji osoby, która udziela odpowiedzi. Wniosek ten przekłada się na wiele konkretnych propozycji, które dotyczą nagradzania respondenta (np. wyraŜenie uznania dla respondenta, postawienie go w roli eksperta, proponowanie konkretnych nagród material-nych), redukowania kosztów (np. ograniczenie psychicznego i fizycznego wysiłku związane-go z wypełnianiem kwestionariusza, eliminacja pytań trudnych i draŜliwych, eliminacja wszelkich bezpośrednich kosztów finansowych) i utwierdzania wiary w uzyskane nagrody (np. danie wyrazu wysokiej oceny respondenta, identyfikowanie badań z instytucją cieszącą się powszechnym zaufaniem i uznaniem).

Większość z przedstawionych powyŜej zaleceń została wykorzystana przy organizacji badań własnych. W szczególności kierowano się nimi w trakcie pisania listów wprowadzają-cych. Przykłady takich listów znajdują się w załącznikach do pracy (por. Załącznik B).

Uwzględniając koncepcję wymiany społecznej oraz pewne ustalenia techniczne, Dill-man zaproponował określony zespół czynności związanych z przygotowaniem ankiety pocz-towej i organizacją jej wysyłki znany pod nazwą metody całościowej. Jej zasadnicze cechy to (Sztabiński, 1997, s. 141):

• sporządzenie personalnego listu wprowadzającego o osobistym charakterze,

• przygotowanie atrakcyjnego i przystępnego kwestionariusza,

• zastosowanie trzech monitów w określonych odstępach czasu: pierwszy monit po siedmiu dniach od wysyłki, drugi, wraz z nową kopią kwestionariusza, po upływie kolejnych dwóch tygodni i trzeci, tym razem wysłany listem poleconym, ponownie z nową kopią kwestionariusza, po upływie następnych czterech tygodni.

Poszczególne etapy organizacji badań z uŜyciem ankiety pocztowej ilustruje rysunek nr 24. Nieco inaczej niŜ zaleca to Dillman listy z kwestionariuszami były wysyłane jedynie trzykrotnie.

169 | S t r o n a

Rysunek 24. Organizacja badań ilościowych metodą ankiety pocztowej

Źródło: opracowanie własne

W celu sprawniejszej organizacji badań wszystkie rekordy danych zostały oznaczone za pomocą kodów złoŜonych z trzech znaków: duŜej litery alfabetu (od A do I) i dwucyfrowej

Koperta ze znaczkiem Kwestionariusz ankiety List wprowadzający nr 1 Koperta ze znaczkiem Kwestionariusz ankiety List wprowadzający nr 3 Koperta ze znaczkiem Kwestionariusz ankiety List wprowadzający nr 2 Koperta ze znaczkiem Kwestionariusz ankiety List wprowadzający nr 2 Koperta ze znaczkiem Kwestionariusz ankiety MONIT nr 1 34 jednostki 2 t y g o d n ie

• analiza zwróconych kwe-stionariuszy • konsultacje telefoniczne z respondentami 2 t y g o d n ie MONIT nr 1 368 jednostek MONIT nr 2

100 losowo wybranych przedsiębiorstw spośród wszystkich, z którymi po pierwszym monicie nie został

nawiązany kontakt (kody ankiet: A – I)

• modyfikacja instrukcji do ankiety

• usunięcie części jedno-stek z próby

• usunięcie części jed-nostek z próby 2 t y g o d n ie List wprowadzający nr 1 PILOTAŻ WYSYŁKA nr 1 50 jednostek (kod ankiet: A) WYSYŁKA nr 2 519 jednostek (kody ankiet: B – I)

170 | S t r o n a liczby porządkowej (od 01 do maksymalnie 99). PilotaŜ objął 50 jednostek oznaczonych ko-dami od A01 do A51. KaŜda przesyłka pocztowa zawierała list przewodni skierowany do osoby kontaktowej, kwestionariusz ankiety złoŜony z trzech kart oraz zaadresowaną kopertę zwrotną ze znaczkiem. Jedynie w dwóch przypadkach przesyłka została zwrócona wraz z adnotacją „brak adresata”. Potwierdziło to bardzo wysoką jakość danych teleadresowych.

W ciągu dwóch tygodni od pierwszej wysyłki odsyłane z powrotem kwestionariusze były analizowane pod względem poprawności udzielonych odpowiedzi. Pod wpływem uwag respondentów instrukcja została nieznacznie zmodyfikowana pod względem językowym, ale sens polecenia został w całości zachowany. W trakcie pilotaŜu okazało się takŜe, Ŝe adreso-wanie przesyłki do więcej niŜ jednej osoby w przypadku jednego przedsiębiorstwa jest nie-skuteczne (w przypadku serii A było pięć takich sytuacji). Podczas kontaktu telefonicznego z jedną z takich osób okazało się, Ŝe nie jest ona właścicielem przedsiębiorstwa, a tylko kimś, kto pomaga właścicielowi. Biorąc to pod uwagę, a takŜe fakt, iŜ Ŝadna z pięciu przesyłek ad-resowanych do większej ilości osób nie została odesłana, z próby badawczej zostały usunięte wszystkie rekordy danych, które zawierały więcej niŜ jedną osobę kontaktową (w sumie 61 jednostek).

Po dwóch tygodniach od pierwszej wysyłki rozesłane zostały kolejne 553 listy: 34 monity do wszystkich adresatów z serii A, od których dotąd nie uzyskano odpowiedzi oraz 519 nowych przesyłek do pozostałych przedsiębiorców. KaŜdy monit zawierał nowy, zmody-fikowany list przewodni (por. Załącznik B), kwestionariusz ankiety oraz kopertę zwrotną ze znaczkiem. Po kolejnych dwóch tygodniach 368 właścicieli mikroprzedsiębiorstw z serii od B do I otrzymało przesyłkę monitującą. W dwa tygodnie później wysłana została kolejna prze-syłka monitująca, tym razem skierowana do 100 losowo wybranych przedsiębiorstw, spośród wszystkich, z którymi po pierwszym monicie nie nawiązano kontaktu. Liczba ta wynikała z ograniczeń finansowych. Tabela nr 7 zawiera dane na temat zwrotów oraz pozostałe dane dotyczące wysyłki ankiet pocztowych.

171 | S t r o n a

Tabela 7. Informacje dotyczące wysyłki ankiet pocztowych

Kody przesyłek

Liczba przesyłek ^{Zwrot wypełnionych} kwestionariuszy Liczba nieodesłanych kwestionariuszy pierwsza wysyłka monity (łącznie) po pierwszych wysyłkach po wszystkich wysyłkach ^brak adresata odmowa, brak pracowników liczba % liczba % A01 – A51 50 51 16 32,0 22 44,0 2 0 B01 – B52 52 50 17 32,7 31 59,6 1 0 C01 – C81 81 80 23 28,4 45 55,6 4 2 D01 – D19 19 26 3 15,8 11 57,9 0 0 E01 – E99 99 111 24 24,2 49 49,5 2 4 F01 – F76 76 56 20 26,3 34 44,7 2 1 G01 – G86 86 60 26 30,2 39 45,3 1 4 H01 – H99 99 62 37 37,4 47 47,5 5 2 I01 – I07 7 6 1 14,3 2 28,6 0 0 Suma 569 502 167 29,3 280 49,2 17 13 % 3,0 2,3

Źródło: opracowanie własne

W sumie wysłanych zostało 1071 przesyłek do 569 respondentów. Dwieście osiemdziesiąt osób odesłało wypełnione kwestionariusze, co daje odsetek zwrotów na poziomie 49,2%. W 17 przypadkach nastąpił zwrot przesyłki z powodu braku adresata, natomiast 13 osób zrezy-gnowało z udziału w badaniach, odsyłając pusty kwestionariusz z wyjaśnieniem powodu re-zygnacji lub kontaktując się za pomocą telefonu albo poczty elektronicznej. W większości przypadków odmowa spowodowana była brakiem pracowników. Jedna osoba stanowczo od-mówiła wzięcia udziału w badaniach, tłumacząc się ochroną informacji. W trakcie kodowania danych 30 kwestionariuszy zostało odrzuconych bądź z powodu błędów i braków danych, bądź teŜ z powodu wyŜszego niŜ dziewięć osób deklarowanego zatrudnienia. Do ostatecznych obliczeń weszło 250 kwestionariuszy, tak więc zakładana minimalna wielkość próby została osiągnięta. Charakterystykę próby moŜna znaleźć w załącznikach do pracy (por. Załącznik D i E).