Znaczenie luk strukturalnych w koncepcji Ronalda Burta

Prace Ronalda S. Burta (1992, 1997, 1999, 2000a, 2000b), które w całości lub w części

po-święcone są zagadnieniu kapitału społecznego, odnoszą się do analiz na poziomie mikro. Z uwagi na to, iŜ prowadzone przezeń badania koncentrowały się na menedŜerach koncepcja kapitału społecznego omawiana jest na przykładzie tej właśnie zbiorowości, a wiele wnio-sków formułowanych jest przede wszystkim w odniesieniu do wzmiankowanej kategorii za-wodowej. Wykład oryginalnej koncepcji kapitału społecznego znajdujemy m.in. w ksiąŜce

45 | S t r o n a Jeśli chodzi o sposób postrzegania rzeczywistości społecznej poglądy Burta są w duŜej mierze zbliŜone do stanowiska Bourdieu i Colemana, przy czym jego rozwaŜania odnoszą się w całości do sfery działań ekonomicznych. Burt widzi jednostki jako graczy, którzy podejmu-ją rozmaite działania na arenie współzawodnictwa w celu realizacji zysku. Autor podkreśla społeczną strukturę konkurencji – uczestnicy gry rynkowej w róŜnym stopniu ufają sobie na-wzajem, łączą ich róŜnego rodzaju zobowiązania i wzajemne zaleŜności. Dodatkowo, wszy-scy oni posiadają określoną sieć kontaktów społecznych, w skład której wchodzi kaŜdy, z kim gracz obecnie utrzymuje kontakty, kogo poznał w przeszłości oraz ci, którzy znają danego gracza, nawet jeśli on sam ich nie zna.

Uczestnik gry konkurencyjnej wnosi do niej przynajmniej trzy rodzaje kapitału: kapi-tał finansowy (w postaci gotówki, rezerw w banku, linii kredytowych itp.), kapikapi-tał ludzki (złoŜony z pewnych cech przypisanych jednostce z natury, takich jak osobisty wdzięk, zdro-wie, inteligencja czy wygląd oraz wiedzy i umiejętności nabytych w procesie formalnej edu-kacji i w trakcie zdobywania doświadczenia zawodowego) oraz kapitał społeczny (kontakty społeczne z innymi graczami). Ten ostatni rodzaj jest zdaniem Burta szczególnie istotny, gdyŜ dostarcza jednostce róŜnego rodzaju moŜliwości zainwestowania pozostałych kapitałów. Burt (1992) ujmuje to w następujący sposób:

Gracz posiada kapitał społeczny – relacje z innymi graczami. Masz przyjaciół, kole-gów, czy teŜ ogólnie rzecz biorąc kontakty, poprzez które otrzymujesz dostęp do moŜ-liwości (opportunities) wykorzystania swojego kapitału finansowego i ludzkiego (s.

9).

Pomiędzy kapitałem finansowym i ludzkim a kapitałem społecznym istnieją dwie pod-stawowe róŜnice. Po pierwsze, dwie pierwsze formy kapitału są w całości lub w części wła-snością jednostki. Kapitał społeczny nie posiada takiej cechy – nie jest on dobrem prywat-nym, lecz wspólnym. śaden gracz, uczestniczący w danej relacji, nie ma wyłącznego prawa własności do kapitału społecznego, a nienaleŜyte dbanie o relację jednej ze stron powoduje destrukcję kapitału społecznego. Po drugie, o ile kapitał finansowy i ludzki odnoszą się do wielkości inwestycji w równaniu zysku, o tyle kapitał społeczny związany jest ze stopą zwro-tu. MoŜna powiedzieć, Ŝe kapitał finansowy i ludzki wyznaczają moŜliwości produkcyjne, natomiast kapitał społeczny determinuje, na ile te moŜliwości zostaną wykorzystane i przero-dzą się w realny zysk (tamŜe, s. 9).

Kapitał społeczny nabiera większego znaczenia w warunkach niedoskonałej konku-rencji. W przeciwnym wypadku kapitał społeczny przyjmuje stałą wielkość dla wszystkich graczy. Gdy rynek jest niedoskonały kapitał finansowy i ludzki są mniej mobilne. Na takim

46 | S t r o n a rynku pojawiają się róŜnego rodzaju bariery natury finansowej, społecznej, czy prawnej. Utrudniają one przepływ kapitału. W takich warunkach kapitał społeczny ma, zdaniem Burta, decydujące znaczenie (tamŜe, s. 10).

Szczególne istotne jest dokonane przez Burta rozróŜnienie na dwie formy kapitału społecznego, a w zasadzie na dwa jego ujęcia, które znajdują odbicie w teoretycznych i empi-rycznych rozwaŜaniach róŜnych autorów. W pierwszym podejściu przyjmuje się, Ŝe sieć kon-taktów społecznych umoŜliwia dostęp do ludzi ze specyficznymi zasobami. Innymi słowy sieć społeczna jest drogą dojścia do rzadkich zasobów, kanałem ich dystrybucji, a analiza skupia się na tych zasobach. Według Burta: „Teoria kapitału społecznego wyłaniająca się z

tego nurtu literatury opisuje sposób, w jaki zasoby dostępne kaŜdej jednostce w populacji są zaleŜne od zasobów dostępnych tym, którzy są w sensie społecznym najbliŜej danej jednostki”

(tamŜe, s. 12). W drugim podejściu to struktura społeczna traktowana jest jako zasób sam w sobie. To ona, a nie zasoby pozostające w gestii członków tej struktury, tworzy kapitał spo-łeczny. Zdaniem Burta to rozróŜnienie zgodne jest z ogólną definicją kapitału społecznego, wedle której „[k]apitał społeczny obejmuje zarazem zasoby, które znajdują się w posiadaniu

innych oraz strukturę kontaktów w sieci” (tamŜe, s. 12). Autor wyraźnie zaznacza, Ŝe ignoruje

pierwsze podejście i w pełni koncentruje się na drugim.

W innych publikacjach Burta znaleźć moŜna dodatkowe informacje na temat jego koncepcji. Kluczowe wydają się być dwa spostrzeŜenia. Po pierwsze, jego zdaniem, wspólna idea wszystkich koncepcji kapitału społecznego zawiera się w stwierdzeniu, Ŝe „struktura

społeczna jest rodzajem kapitału, który moŜe stworzyć dla określonych jednostek lub grup przewagę konkurencyjną w dąŜeniu do realizacji ich celów” (Burt, 2000a, s. 3) NaleŜy jednak

wyraźnie podkreślić odmienny od Colemana (1990/2000) sposób pojmowania struktury spo-łecznej. W odróŜnieniu od niego, Burt nie skupia się na takich jej aspektach jak normy, wza-jemne zobowiązania i oczekiwania, zaufanie czy relacje władzy, ale na elementach stricte konstrukcyjnych, morfologicznych. Wielokrotnie mówi o „sieciowej strukturze kapitału

spo-łecznego” (network structure of social capital) (Burt, 2000b, s. 1). UwaŜa, Ŝe ci, którzy

uzy-skują lepszą pozycję na rynku są w jakiś sposób lepiej połączeni z innymi uczestnikami gry i na kwestii owych połączeń koncentruje swoją uwagę. Innymi słowy moŜna powiedzieć, Ŝe rozwaŜania Burta dotyczą nie tyle struktury społecznej, co struktury sieciowej. Po drugie, autor dostrzega róŜnice istniejące w literaturze w podejściu do tego, co rozumie się pod poję-ciem połączeń, i co to znaczy być z kimś lepiej połączonym. Autor identyfikuje i omawia w związku z tą uwagą dwie formy sieci społecznych: zaprezentowaną przez Colemana

domknię-47 | S t r o n a tą strukturę społeczną oraz własną, oryginalną koncepcję tzw. luk strukturalnych (structural

holes). Jego zdaniem obie mogą być taktowane jako formy kapitału społecznego.

Koncepcja luk strukturalnych pozostaje w ścisłym związku z korzyściami, jakie zda-niem Burta przynosi jednostce uczestnictwo w sieci społecznej. Są to dwojakiego rodzaju korzyści: informacyjne oraz kontrolne. Pierwszy typ korzyści związany jest z tym kto dowie się o moŜliwościach, które pojawiają się w róŜnych miejscach struktury, kiedy się o nich do-wie oraz kto z nich skorzysta. Drugi odnosi się z kolei do moŜliwości kontrolowania przebie-gu negocjacji. Burt mówi o trzech rodzajach korzyści informacyjnych – dostępności, termi-nowości oraz polecaniu.

Dostępność odnosi się do otrzymywania wartościowych informacji i do wiedzy, kto moŜe z nich skorzystać. Informacja nie rozprzestrzenia się równomiernie na arenie konkurencji. I nie chodzi o to, Ŝe gracze są skryci, choć to takŜe moŜe być istotne. WaŜne jest to, Ŝe gracze są nierównomiernie powiązani ze sobą nawzajem (Burt,

1992, s. 13).

Co więcej, kaŜdy moŜe przetworzyć jedynie określoną ilość informacji. To ograniczenie sprawia, Ŝe sieć staje się waŜnym mechanizmem filtrującym, wyłapującym określone szanse czy okazje dla jednostek. Następną korzyścią jest terminowość informacji otrzymywanych z sieci. Burt ujmuje to w następujący sposób: „Poza pewnością, Ŝe zostałeś poinformowany,

kontakty osobiste mogą sprawić, Ŝe będziesz jedną z tych osób, które zostały poinformowane wcześniej” (tamŜe, s. 14). PowyŜsze dwa rodzaje korzyści dotyczą informacji, które płyną od

osób kontaktowych do jednostki. Ale są takŜe takie, które płyną w przeciwnym kierunku.

„Sieć, która filtruje informacje napływające w twoim kierunku, takŜe kieruje, gromadzi i uwiarygodnia informacje o tobie, płynące do innych” (tamŜe, s. 14). W tym przypadku chodzi

o polecanie osób.

Najbardziej optymalną siecią społeczną z punktu widzenia korzyści dla jednostki jest taka jej postać, w której osoby kontaktowe znajdują się w tych miejscach przestrzeni społecz-nej, gdzie pojawiają się uŜyteczne informacje oraz zapewniają niezawodny przepływ wiary-godnych informacji. Zdaniem autora kluczowym punktem struktury społecznej jest w takiej sytuacji tzw. luka strukturalna (por. rysunek nr 2).

48 | S t r o n a

Rysunek 2. Luka strukturalna w sieci społecznej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Burt (1992)

Mianem luki strukturalnej, oznaczonej na rysunku węzłem w kolorze białym, autor określa takie miejsce w strukturze relacji międzyludzkich, które łączy ze sobą nieredundantne kontak-ty społeczne (Burt, 1992, s. 18). Osoby znajdujące się po róŜnych stronach luki w strukturze społecznej obracają się w róŜnych kręgach społecznych (zbiory A, C), stąd mają dostęp do róŜnych informacji. Wypełnienie tej luki zapewnia jednostce dostęp do wszystkich tych osób, a w rezultacie otrzymuje ona odpowiednią do liczby tych kontaktów ilość niezaleŜnych źródeł rzeczywistych i potencjalnych korzyści. Najlepsza z punktu widzenia tych korzyści jest sieć jednostki, która jest bogata w luki strukturalne. Optymalna osobista sieć społeczna posiada zatem maksymalnie duŜo zróŜnicowanych i zaufanych kontaktów społecznych (tamŜe, s. 47). Zdaniem autora luki strukturalne są formą kapitału społecznego szczególnie istotną dla mene-dŜerów i innych podmiotów działających w konkurencyjnej gospodarce, dla których informa-cja jest strategicznym zasobem (por. takŜe: Burt, Hogarth i Michaud, 2000).

Pojęcie kapitału społecznego w koncepcji Burta odnosi się więc do szczególnej formy struktury sieciowej czy teŜ raczej do miejsca (lokalizacji) w strukturze społecznej (por. takŜe Lin, 2001/2003, s. 22). Autor nadmienia wielokrotnie, iŜ jego rozwaŜania dotyczą w szcze-gólności rynków konkurencyjnych, stąd uogólnianie jego wniosków i uznanie luk struktural-nych za jedyną formę kapitału społecznego jest daleko idącym uproszczeniem. Poprzez od-niesienie swojej koncepcji do koncepcji domkniętej struktury społecznej (Coleman, 1988, 1990), Burt pokazuje, iŜ w danej sytuacji czy teŜ ze względu na określony cel ta lub inna for-ma struktury społecznej moŜe okazać się uŜyteczna. Jak wspominano wcześniej Colefor-man (1988) wykazał np. Ŝe struktura domknięta jest szczególnie uŜyteczna z punktu widzenia two-rzenia i rozwoju kapitału ludzkiego. RównieŜ Loury (1981) prowadził swoje rozwaŜania w podobnym duchu. Choć prace wspomnianych autorów w róŜny sposób podchodzą do zagad-nienia kapitału społecznego, wskazują na inne jego składniki oraz w róŜny sposób ustosun-kowują się do rozumienia struktury społecznej. W sumie jednak prowadzą do wspólnej,

nie-B C

49 | S t r o n a zwykle istotnej konkluzji: z punktu widzenia konkretnego celu ekonomicznego róŜne formy i

składniki struktury społecznej mogą zostać uznane za szczególnie cenny zasób, który ze względu na swoją funkcję, moŜna określić mianem kapitału.