5.1. Metodologia badań jako działalność praktyczna
Nowak (1985) wprowadza waŜne rozróŜnienie na dwie metodologiczne perspektywy patrze-nia na naukę. W pierwszym ujęciu nauka jest traktowana jako zespół lub system czynności. Poszczególne badania są wówczas analizowane jako ciągi czynności, przy czym „sposoby
wykonywania tych czynności, reguły określające te sposoby postępowania faktycznie stoso-wane bądź teŜ świadomie zalecane w danej nauce to jej metody” (s. 22). Podejście to autor
146 | S t r o n a moŜe być postrzegana jako system wytworów czynności badawczych w postaci pojęć i zdań, a wśród tych ostatnich pytań i odpowiedzi na te pytania. Te dwie pespektywy metodologiczne są zdaniem autora wobec siebie komplementarne, choć moŜna je takŜe rozpatrywać oddziel-nie. Metodologię nauki moŜna zatem określić jako opis i analizę reguł postępowania, jak teŜ opis i analizę schematów wytworów róŜnych czynności badawczych (tamŜe, s. 23). W niniej-szej pracy pojęcie metodologii rozumiane jest wyłącznie jako opis i analiza reguł postępowa-nia. Jednocześnie zakres tych reguł ogranicza się do procesu badań empirycznych, stąd mowa o metodologii badań.
W podobny sposób metodologię definiuje Silverman (2007, s. 32). Jego zdaniem me-todologia odnosi się nie tyle do wyborów badacza co do przypadków badania, metod zbiera-nia danych, form ich analizy i innych czynności podejmowanych w czasie planowazbiera-nia i prze-prowadzania badań. Metodologia jest praktyczną działalnością badacza, którą ten podejmuje badając określone zjawisko. Silverman zwraca uwagę, Ŝe w badaniach społecznych metodo-logie mogą być definiowane szeroko (np. ilościowe lub jakościowe) lub wąsko (np. etnogra-fia, teoria ugruntowana, analiza konwersacyjna).
RównieŜ Kostera (2003/2005) przedstawia metodologię jako proces czynności badaw-czych. W ujęciu autorki składa się on z trzech etapów: badań empirycznych, interpretacji i spisania wyników badań (por. rysunek nr 18).
Rysunek 18. Metodologia jako proces
Źródło: Kostera (2003/2005, s. 22)
Zdaniem Kostery, o czym była juŜ mowa we wstępie do rozdziału, metodologia badań znaj-duje swoje uzasadnienie w konkretnych załoŜeniach filozoficznych. Działalność praktyczna badacza jest zewnętrznym przejawem jego mniej lub bardziej uświadomionych przekonań co do natury badanej rzeczywistości podzielanej przez określoną zbiorowość naukowców, którzy funkcjonują w obrębie konkretnego paradygmatu, orientacji teoretycznej czy szkoły.
Dobrą ilustracją tej zasady są osobiste doświadczenia badawcze Michaela Piore’a, któ-re uczony zktó-relacjonował między innymi na łamach dwóch artykułów naukowych (Pioktó-re, 1979; 1983). Jak twierdzi autor, i co potwierdzają takŜe inni badacze (np. Reich, Gordon i Edwards, 1973; Cain, 1975, 1976; Harrison i Sum, 1979), koncepcja segmentacji (stratyfika-cji) rynku pracy powstała w kręgu młodych radykalnych naukowców aktywnie
zaangaŜowa-Badania empiryczne:
metody i techniki Interpretacja materiału
Spisywanie wyników badań
147 | S t r o n a nych w inicjatywy o charakterze społecznym. Oto w jaki sposób Piore relacjonuje początko-wy etap odkrywania teorii segmentacji:
Pomysły były początkowo wysuwane przez naszą grupę, która zetknęła się z rynkiem pracy poprzez uczestnictwo w ruchu na rzecz obrony praw obywatelskich i jako orę-downicy grup utworzonych na bazie wspólnoty, która rozwinęła się wokół tego ruchu i wokół programu Wojna z Biedą Prezydenta Johnsona. Pomysły były próbą zrozu-mienia problemów rynku pracy w sposób, w jaki doświadczali ich członkowie tych wspólnot (lub przynajmniej opisywali swoje doświadczenia) i zmierzały do stworzenia opisu rynku pracy, który odzwierciedlałby ich punkt widzenia (Piore, 1983, s. 250).
Chęć zrozumienia określonej zbiorowości ludzi wymagała od badaczy wniknięcia w jej Ŝycie i opracowania metod dotarcia do sposobów odbierania i doświadczania rynku pracy. Nasta-wienie na rozumienie wymagało przyjęcia podejścia indukcyjnego, interpretującego, bazują-cego na wywiadach swobodnych. W przypadku Piore’a pomocne okazały się jego wcześniej-sze doświadczenia zdobyte w trakcie przygotowywania pracy doktorskiej. Autor tak relacjo-nuje podejście badawcze, które wówczas zastosował w trakcie wywiadów z przedstawiciela-mi zarządu kilku fabryk:
Początkowo stworzyłem szczegółową listę pytań, którą zamierzałem wykorzystać we „wstępnej” części wywiadu, ale szybko zdałem sobie sprawę, Ŝe pytania te miały nie-wiele wspólnego z tym, czy wywiad się udał, czy nie. (...) Respondenci wykorzystywali moje pytania jako pretekst do opowiadania własnych historii. (...) W trakcie badań, zaleŜało mi na posługiwaniu się tym samym schematem wywiadu do uzyskiwania od-powiedzi na określoną listę pytań, jednak nie byłem w stanie zmienić raz obranego kierunku wywiadu. Albo pozwalałem respondentowi opowiadać własną historię, który wykorzystywał w tym celu listę moich pytań, albo zmuszałem go do powaŜnego trak-towania pytań i podawania odpowiedzi, które moŜna było zakodować, przypisując je do konkretnych pozycji na skali odpowiedzi. Jeśli wybierałem drugie podejście, re-spondenci szybko tracili zainteresowanie badaniem i koncentrowali się na jak naj-szybszym wypełnieniu kwestionariusza (...) (Piore, 1979, s. 560-561).
W rezultacie Piore zdecydował się oprzeć badania na opowieściach rozmówców, wydobywa-jąc ze swobodnych wypowiedzi uogólniony punkt widzenia na poruszane kwestie. Później to samo podejście autor wykorzystał w pracy zawodowej, wpierw jako doradca rozmaitych or-ganizacji społecznych i programów pomocowych władz lokalnych, a następnie jako nauko-wiec. W podsumowaniu autor stwierdza: „Ostatecznie, podejście to doprowadziło mnie do
zupełnie innego widzenia kwestii ekonomicznych związanych z dyskryminacją rasową i biedą aniŜeli czynili to moi koledzy zajmujący się ekonomią” (tamŜe, s. 561).
Opisany przykład dobrze pokazuje jak pewne przekonania badacza, co do natury rze-czywistości (załoŜenia ontologiczne), nabywane w procesie jego socjalizacji naukowej, mogą stać się podstawą sposobu poznawania i opisywania rzeczywistości (załoŜenia
epistemolo-148 | S t r o n a giczne), a następnie prowadzić do konkretnych rozstrzygnięć i działań na poziomie praktycz-nym (metodologia badań).
5.2. Główny problem badawczy i problemy szczegółowe
Wśród podstawowych elementów procesu badawczego naczelne miejsce zajmuje sformuło-wanie problemu badawczego (np. Pilch, 1971, s. 38; Frankfort-Nachmias i Nachmias, 2001, s. 67). Frankfort-Nachmias i Nachmias (tamŜe) określają go jako „bodziec intelektualny
wywo-łujący reakcję w postaci badań naukowych” (s. 67). Zdaniem autorów, aby problem
badaw-czy był empirycznie uzasadniony musi zostać sformułowany w sposób jasny i dokładny. W tym celu niektórzy autorzy zalecają, aby wyrazić go w postaci pytania lub zbioru pytań ba-dawczych (np. Pieter, 1967, s. 53; Nowak, 1985, s. 26).
Podstawowy problem badań prowadzonych na potrzeby tej pracy dotyczy znaczenia konkretnych aspektów struktury społecznej w procesie zatrudniania nowych pracowników w mikroprzedsiębiorstwach. MoŜna go wyrazić przy pomocy pytania: jaką rolę w zatrudnianiu
nowych pracowników w mikroprzedsiębiorstwach pełnią personalne sieci społeczne właści-cieli przedsiębiorstw, czyli tzw. indywidualny kapitał społeczny przedsiębiorcy.
Jedno ze znaczeń słowa „rola” określa ją jako „udział i znaczenie kogoś lub czegoś w
jakichś okolicznościach, w jakimś przedsięwzięciu; teŜ: zadanie do spełnienia” (Słownik
ję-zyka polskiego, hasło: rola). Konkretyzując problem badawczy w oparciu o podane rozumie-nie „roli” oraz zakres przedmiotowy badań, moŜna wyrazić go w następujący sposób:
Problem 1: Jaki jest udział i znaczenie indywidualnego kapitału społecznego