Podobnie, jak w przypadku ekonomii praktyk społecznych Bourdieu, tak i u Jamesa S. Cole-mana koncepcja kapitału społecznego jest jedynie drobnym elementem oryginalnej orientacji teoretycznej. Sam autor uwaŜa, iŜ koncepcja kapitału społecznego jest swoistym „narzędziem
teoretycznym”, które ma mu pomóc we wprowadzeniu załoŜenia o racjonalności jednostek do
analizy społecznych systemów bez odrzucania ich społecznej organizacji (Coleman, 1988). Ta idea nawiązuje bezpośrednio do podstawowych załoŜeń teorii racjonalnego wyboru, za której jednego z pierwszych zwolenników uwaŜany jest właśnie Coleman (Turner, 2004, s. 359).
Jak podaje Turner (2004), „[t]eorie racjonalnego wyboru stanowią pomost pomiędzy
socjologią a ekonomią i starają się (...) wyjaśnić proces powstawania emergentnych form i struktur społecznych na podstawie zachowań racjonalnych i egoistycznych aktorów” (s. 364).
Zgodnie z tą wytyczną Coleman próbował w swych pracach pogodzić dwie perspektywy teo-retyczne opisujące i wyjaśniające zachowania ludzi – perspektywę socjologiczną i ekono-miczną. Z jednej strony zaakceptował on charakterystyczne dla ekonomistów załoŜenie o
ra-30 | S t r o n a cjonalności jednostek ludzkich, z drugiej zaś próbował wykazać, Ŝe zakładając racjonalność podmiotów moŜna jednocześnie wyjaśnić tworzenie się, rozwój i trwanie organizacji społecz-nej (Coleman, 1988, s. 80-81).
W wielkim skrócie istotę podejścia Colemana dobrze oddaje Turner (2004). Autor pi-sze:
Coleman zakładał, Ŝe aktorzy posiadają pewne zasoby, ale są takŜe zainteresowani zasobami innych. Tak więc interakcja, a finalnie cała organizacja społeczna, opiera się na transakcjach zawieranych pomiędzy tymi, którzy mają dane zasoby, a tymi, którzy ich poszukują. Owe transakcje mogą być dokonywane bezpośrednio przez jed-nostki, zawierane przez pośredników lub moŜemy mieć do czynienia z łańcuchem przepływu zasobów. Mogą być teŜ dokonywane na rynku, gdzie zasoby są agregowa-ne, kupowane i sprzedawane zgodnie z prawami podaŜy i popytu (s. 360).
Coleman podjął próbę skonstruowania modelu ilustrującego mechanizm prowadzący indywi-dualistycznego, egoistycznego i maksymalizującego uŜyteczność aktora do wytworzenia przez niego więzi społecznych i kulturowych spajających członków społeczeństwa (tamŜe, s. 349).
Koncepcja kapitału społecznego Colemana opiera się na stwierdzeniu, Ŝe relacje spo-łeczne, które powstają gdy jednostki próbują najlepiej wykorzystać swoje indywidualne zaso-by, mogą być postrzegane nie tylko jako składniki struktury społecznej, ale takŜe jako źródło wspólnych zasobów, zasobów społecznych (Coleman, 1990/2000, s. 300). Posługując się ter-minem kapitał społeczny w odniesieniu do tych zasobów, autor chciał uwydatnić wartość uŜytkową (funkcjonalność) róŜnych elementów i właściwości struktury społecznej.
Kapitał społeczny jest definiowany przez funkcję, jaką spełnia. Nie jest on pojedyn-czym bytem lecz zbiorem róŜnych bytów, które łączą dwa wspólne elementy: wszystkie one składają się z jakiegoś aspektu struktury społecznej oraz ułatwiają określone działania jednostek, które znajdują się w obrębie danej struktury (Coleman,
1990/2000, s. 302, por. takŜe Coleman, 1988, s. 81).
Podobnie jak inne formy kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, w tym sensie, Ŝe umoŜliwia osiąganie określonych celów, co byłoby niemoŜliwe w wypadku jego braku. W odróŜnieniu jednak od kapitału ludzkiego, czy fizycznego, kapitał społeczny istnieje niejako pomiędzy ludźmi – w strukturze relacji międzyludzkich, a nie w nich samych czy teŜ w wy-tworach ich pracy. Jest on najmniej uchwytną, najmniej namacalną formą kapitału (tamŜe, s. 81-83). Pojecie kapitału społecznego obejmuje zatem swym znaczeniem wszelkie niemate-rialne zasoby, będące elementami czy teŜ właściwościami struktur społecznych, które posia-dają wartość uŜytkową dla racjonalnych aktorów. Efektem istnienia kapitału społecznego jest zdolność aktorów społecznych do podejmowania wspólnych działań.
31 | S t r o n a Coleman (1990/2000, s. 305) uwaŜa, iŜ wartość koncepcji kapitału społecznego tkwi przede wszystkim w tym, Ŝe identyfikuje ona określone aspekty struktury społecznej poprzez ich funkcję jako zasobów, które mogą być wykorzystane przez aktorów społecznych do reali-zacji ich własnych interesów. Tym samym sprawą drugorzędną staje się kwestia form i ele-mentów struktury społecznej, które mogłyby zostać uznane za kapitał społeczny. W danej sytuacji określony aspekt tej struktury mógłby okazać się cennym zasobem dla jednostki, z kolei dla kogoś innego (bądź w innej sytuacji) wcale nie musiałby odegrać takiej roli. Zresztą autor wyraźnie podkreśla, iŜ dana forma kapitału społecznego, która ułatwia przebieg
okre-ślonych działań dla innych moŜe okazać się bezuŜyteczną lub nawet zgubną (tamŜe, s. 304). Pomimo tych uwag w jednym ze swoich artykułów Coleman (1988) wymienia i omawia trzy podstawowe formy kapitału społecznego: (1) traktowane łącznie – zobowiązania, oczekiwania oraz wiarygodność struktury społecznej; (2) kanały informacyjne, określane takŜe jako
poten-cjał informacyjny; (3) normy i efektywne sankcje. Ponadto w wydanej w 1990 roku ksiąŜce
wskazuje trzy inne formy kapitału społecznego: relacje zwierzchnictwa (authority relations), przystosowalność organizacji społecznej (appriopriable social organization) oraz celowo ustanowioną organizację (intentional organization). Przystosowalność organizacji oznacza, Ŝe powołana raz do istnienia w celu urzeczywistniania określonej wiązki celów moŜe takŜe wspomagać realizację innych (Coleman, 1988, s. 86; por. takŜe: Nahapiet i Ghoshal, 1998, s. 244). Innymi słowy w wypadku tym chodzi o elastyczność organizacji społecznej. Wszystkie wymienione składniki struktury społecznej mogą odgrywać znaczącą rolę z punktu widzenia efektywności działań aktorów społecznych.
Sporo miejsca przy omawianiu koncepcji kapitału społecznego Coleman poświęca kwestii tzw. domknięcia struktury społecznej (closure of social structure). Domknięta struktu-ra społeczna stanowi zdaniem autostruktu-ra jeden z zasadniczych czynników warunkujących two-rzenie, podtrzymywanie i destrukcję kapitału społecznego. Jednocześnie Coleman uwaŜa, iŜ jest ona takŜe specyficzną formą kapitału społecznego (Coleman, 1988, s. 86). Struktura taka charakteryzuje się gęstą siecią powiązań pomiędzy uczestnikami sieci. Oznacza ona taką for-mę struktury społecznej, w której wszyscy jej członkowie pozostają ze sobą w bezpośrednich relacjach (por. Rysunek 1.).
32 | S t r o n a
Rysunek 1. Domknięta (a) i otwarta (b) struktura społeczna
Źródło: Coleman (1998, s. 87)
Koncepcja domkniętej struktury pozostaje w ścisłym związku z podejściem teoretycz-nym autora. Jak podaje Turner (2004, s. 360), rdzeń teorii Colemana tworzą dwie kwestie: popyt na normy oraz ich przestrzeganie dzięki skutecznemu stosowaniu sankcji. W swoich pracach autor szukał odpowiedzi m.in. na pytanie jakie warunki zwiększają popyt na normy społeczne i co sprawia, Ŝe są one przestrzegane? Domknięta struktura społeczna jest jednym z uwarunkowań powstania i efektywnego funkcjonowania systemu norm i sankcji.
Ogólnie rzecz biorąc – pisze Coleman (1988) – moŜna powiedzieć, Ŝe koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem pojawienia się efektywnych norm jest działanie, które wywiera zewnętrzne efekty na działania innych ludzi. Normy pojawiają się jako próby ograniczenia negatywnych efektów zewnętrznych lub wywołania pozytywnych. Jednak w wielu strukturach społecznych, gdzie takie warunki zaistnieją, nie pojawiają się normy. Powodem takiego stanu rzeczy jest coś, co moŜna opisać jako brak do-mknięcia struktury społecznej (s. 86).
Jak pisze Kiersztyn (2005):
W koncepcji Colemana zaufanie i efektywne normy postępowania moŜliwe są przede wszystkim w „domkniętych” strukturach społecznych, charakteryzujących się gęstą siecią relacji między aktorami. W takich grupach ma miejsce lepszy przepływ infor-macji o zachowaniu poszczególnych jej członków – jeŜeli któryś z nich postąpi nie-zgodnie z obowiązującą normą, pozostali szybko się o tym dowiedzą i go ukarzą (...). Z punktu widzenia nie grzeszących nadmiarem łatwowierności jednostek, jedynie „domknięte” struktury społeczne stanowią podstawę wzajemnego zaufania i koopera-cji – pozwalają im bowiem racjonalnie oczekiwać, Ŝe inni wywiąŜą się z podjętych zobowiązań, poniewaŜ mają wiele do stracenia w przypadku zerwania współpracy (s.
44).
Domknięcie struktur jest istotne takŜe dla innej formy kapitału społecznego – wiary-godności struktury, która umoŜliwia rozprzestrzenianie się wzajemnych zobowiązań i ocze-kiwań (Coleman, 1988, s. 87). Niewywiązywanie się ze zobowiązań jest jedną z postaci nega-tywnych efektów zewnętrznych. W strukturach otwartych takie zachowanie moŜe być sank-cjonowane, o ile w ogóle jest to moŜliwe, jedynie przez wierzyciela. W takich strukturach nie pojawia się zjawisko „reputacji”, a zbiorowe sankcje, które gwarantują wiarygodność nie
33 | S t r o n a gą być w nich stosowane. Dlatego teŜ moŜna powiedzieć, Ŝe „domknięcie” warunkuje wiary-godność w strukturach społecznych.
Zagadnienie domkniętych struktur społecznych jest istotne co najmniej z dwóch po-wodów. Po pierwsze, stanowi ono jeden z punktów zaczepienia koncepcji kapitału społeczne-go Burta (1992), która z kolei jest podstawą do konceptualizacji, a następnie operacjonalizacji kapitału społecznego w niniejszej dysertacji. Po drugie, kwestia domkniętych struktur spo-łecznych jest wprowadzeniem do dyskusji na temat form kapitału społecznego, a ściślej rzecz ujmując tych form i właściwości sieci relacji społecznych, które są źródłem dodatkowych korzyści dla jednostek.
Według Burta (2000a, s. 8) kluczową ideą zagadnienia domknięcia struktury społecz-nej jest stwierdzenie, Ŝe domknięte sieci społeczne, tj. takie, w których kaŜdy jej uczestnik jest połączony w taki sposób, Ŝe nikt nie moŜe uciec uwadze innych, co określa się mianem gęstych sieci, są formą kapitału społecznego. Domknięcie struktury skutkuje dwojakiego ro-dzaju efektami dla członków sieci: wpływa na dostęp do informacji (u Colemana znajduje to wyraz w analizie kanałów informacyjnych jako elementów kapitału społecznego) oraz ułatwia proces sankcjonowania zachowań niezgodnych z normami, sprawiając, Ŝe członkowie sieci w mniejszym stopniu ryzykują, ufając sobie wzajemnie. Coleman w centrum swoich rozwaŜań umieszcza zagadnienie norm i efektywnych sankcji; domknięta struktura gwarantuje prze-strzeganie norm i wiarygodność członków sieci społecznych, co ułatwia podejmowanie wspólnych działań.
Odnosząc koncepcję Colemana do koncepcji Bourdieu, zwraca się uwagę na to, Ŝe pierwszy autor postrzega kapitał społeczny jako dobro publiczne, natomiast drugi jako dobro zbliŜone w swym charakterze do dóbr prywatnych (Zarycki, 2004). Zdaniem Colemana (1988) większość form kapitału społecznego, w odróŜnieniu do kapitału fizycznego i ludzkie-go, nie jest dobrem prywatnym.
Na przykład, rodzaje struktur społecznych, które umoŜliwiają pojawienie się norm społecznych i zabezpieczających je sankcji, nie dają w pierwszej kolejności korzyści osobie lub osobom, których wysiłki są niezbędne aby je ustanowić, ale są korzystne dla wszystkich, którzy są częścią takich struktur (s. 92).
W innym miejscu autor dodaje:
Z uwagi na to, Ŝe korzyści z działań, w wyniku których powstaje kapitał społeczny są w duŜej mierze udziałem innych osób, aniŜeli aktora [który go ustanawia], często nie leŜy w jego interesie powoływanie do istnienia kapitału społecznego. W rezultacie większość form kapitału społecznego powstaje, bądź ulega zniszczeniu, jako produkt uboczny innych działań. Taki kapitał społeczny pojawia się i znika bez czyjejś [wy-raźnej] chęci do ustanawiania, bądź unicestwiania go i dlatego jest nawet mniej
roz-34 | S t r o n a
poznawany i brany pod uwagę w działaniach społecznych, aniŜeli uzasadniałby to je-go niematerialny charakter (tamŜe, s. 93)7.
Warto takŜe zwrócić uwagę, iŜ o ile kapitał społeczny w ujęciu Bourdieu słuŜy głów-nie reprodukcji klas społecznych, nabywaniu i utrzymywaniu określonej pozycji społecznej oraz odtwarzaniu i utrzymywaniu dominacji jednych nad drugimi, o tyle w ujęciu Colemana jest on po prostu środkiem, który umoŜliwia i zwiększa skuteczność działań zbiorowych (Smith i Kulynych, 2002, s. 158).
Na koniec warto uświadomić sobie, Ŝe pomimo tego, iŜ pojęcie kapitału społecznego było stosowane przez Bourdieu na wiele lat przed pojawieniem się prac Colemana, to jednak w ostatnich latach przede wszystkim koncepcja tego drugiego została podjęta przez naukow-ców i upowszechniona na gruncie nauk społecznych (tamŜe, s. 159).