Kwestia zróŜnicowania rynku pracy

W rzeczywistości rynek pracy jest o wiele bardziej zróŜnicowany aniŜeli przedstawia to eko-nomia głównego nurtu. Wynika to z faktu, Ŝe w ekonomii ortodoksyjnej rynek pracy jest

je-64 | S t r o n a dynie abstrakcyjnym konstruktem słuŜącym do tworzenia modeli matematyczno-statystycznych. Istnieje jednak takŜe alternatywne ujęcie rynku pracy jako przestrzeni dostęp-nej empirycznemu doświadczeniu¹⁴. W tym drugim podejściu podkreśla się heterogeniczny charakter rynku pracy, którego nie da się przedstawić za pomocą modeli nomotetycznych. By wyrazić to zróŜnicowanie ekonomiści posługują się pojęciem segmentacji rynku pracy. Do-mański (1984) podaje, Ŝe „w praktyce analiz teoretycznych i empirycznych w zakres tego

po-jęcia wchodzą wszelkie formy podziału rynku na segmenty (rynki), w ramach których obowią-zują odmienne zasady jego funkcjonowania” (s. 162). Druga część przytoczonego zdania

za-wiera istotny warunek konstytuujący znaczenie omawianego pojęcia, dzięki któremu moŜna odróŜnić segmentację od tzw. tradycyjnego podziału rynku pracy (Kryńska 1994, 1999a). Podział tradycyjny odnosi się do czynności wykonywanej na przykład przez naukowca i po-lega na wyodrębnianiu róŜnych częściowych rynków pracy poprzez podział ogólnego rynku pracy na podstawie wcześniej przyjętych kryteriów. W tym celu wykorzystuje się nieciągłe, dające się zaobserwować statystycznie cechy opisujące siłę roboczą lub miejsca pracy (Kryń-ska, 1999a, s. 11). Taki sposób dzielenia rynku pracy jest jedną z najczęściej wykorzystywa-nych technik jego opisu i analizy (tamŜe, s. 12). Jak pisze Kryńska (1994), „[w] ramach

tra-dycyjnego podziału rynku pracy wyodrębnia się rynki poszczególnych zawodów, gałęziowo-branŜowe i regionalne. Klasyfikacja ta wyrosła z rozpoznania popytowej strony rynku jako wiązki róŜnorodnych strumieni popytu” (s. 11). Jeśli w odniesieniu do tradycyjnego podziału

rynku pracy stosuje się pojęcie segmentacji wówczas oznacza ono swoistą dezagregację zapo-trzebowania na siłę roboczą, zgodnie z preferencjami pracodawców. W takim znaczeniu poję-ciem segmentacji posługuje się na przykład Unolt (1999), kiedy pisze, Ŝe

[r]ynek pracy jest tylko pozornie systemem jednolitym, w rzeczywistości zaś składa się z wielu rynków częściowych, zwanych segmentami, które tworzą jego strukturę. Segmenty te mogą być wyodrębnione na podstawie róŜnych kryteriów, jak: płeć, wiek, kwalifikacje, zawód, gałąź lub dział gospodarki, określony region lub miejscowość itp. W konsekwencji moŜemy mówić o odrębnych rynkach pracy kobiet i męŜczyzn, młodocianych i osób starszych, pracowników niewykwalifikowanych lub z wyŜszym wykształceniem, rynkach pracy prawników, ekonomistów, informatyków, rynkach pracowników przemysłowych, budownictwa czy rolnictwa, krajowym, regionalnym i lokalnym rynku pracy itp. (s. 24).

Jak wynika z przytoczonej wypowiedzi tradycyjne sposoby podziału rynku pracy nie zakłada-ją istnienia róŜnych reguł funkcjonowania poszczególnych jego części.

14 Do kwestii róŜnic w podejściach teoretycznych względem rynku pracy, a w konsekwencji takŜe badawczych, powracamy w kolejnym punkcie tego rozdziału. Warto takŜe zapoznać się z artykułami Piore’a (1979, 1983), który dokonuje szczegółowej analizy tego zagadnienia.

65 | S t r o n a W innym znaczeniu pojęcie segmentacji odnosi się do zjawiska wyodrębniania się róŜnych segmentów rynku pracy w wyniku działania sił rynkowych, instytucjonalnych oraz decyzji podejmowanych przez aktorów ekonomicznych. Segmenty te zachowują względem siebie określoną odrębność (Reich, Gordon i Edwards, 1973). Kryńska (1994) pisze o proce-sie podziału, „w wyniku którego powstają wyodrębnione organizacyjnie części składowe

(segmenty). (...) Poszczególne segmenty rynku pracy charakteryzują się odmiennymi sposo-bami funkcjonowania, niejednakowymi właściwościami miejsc pracy oraz ograniczonością dostępu” (s. 11). Zdaniem Pocztowskiego (1992, s. 79) róŜne definicje segmentacji rynku

pracy jako istotę tego procesu uznają rozpad rynku pracy na wiele odrębnych rynków, które róŜnią się między sobą dostępnością dla zainteresowanych pracowników, wysokością otrzy-mywanego wynagrodzenia za pracę, moŜliwościami rozwoju zawodowego, zasadami mobil-ności pracowniczej (por. takŜe Francik i Pocztowski, 1993, s. 19-22).

W niektórych sytuacjach róŜnice pomiędzy segmentacją i tradycyjnymi podziałami rynku pracy zacierają się. Dzieje się tak wówczas, gdy jako kryterium wyodrębniania rynków pracy w ramach podziału tradycyjnego zastosujemy te cechy statystyczne ludzi, organizacji, czy przestrzeni, które pokrywają się z uwarunkowaniami tego, co określiliśmy mianem seg-mentacji rynku pracy. Na przykład, Reich, Gordon i Edwards (1973) twierdzą, Ŝe segmentacja amerykańskiego rynku pracy ma charakter historyczny, a składają się na nią cztery odrębne procesy: (1) podział (segmentacja) na pierwszorzędny i drugorzędny rynek pracy, (2) tacja w obrębie pierwszorzędnego sektora rynku pracy, (3) segmentacja rasowa, (4) segmen-tacja ze względu na płeć. Trzeci i czwarty proces związane są z „rezerwowaniem” określo-nych miejsc pracy dla osób o konkretokreślo-nych cechach demograficzokreślo-nych. Są to typowe przykłady nakładania się procesu segmentacji na tradycyjny podział rynku pracy. Warto więc wyraźnie zaznaczyć, Ŝe segmentacja, w odróŜnieniu od tradycyjnych podziałów rynku, dokonuje się na rynku pracy, jest zjawiskiem zewnętrznym wobec jego badacza i od niego niezaleŜnym. Po-szczególne segmenty rynku pracy istnieją w przestrzeni społecznej i fizycznej w formie względnie odosobnionych układów ludzi, instytucji i zasobów. Segmenty te moŜna odróŜnić od siebie poprzez odkrycie zasad ich konstrukcji oraz ustalenie granic ich działania.

Pojęcie segmentacji stosowane jest na gruncie teorii, które Smandek (1993a, s. 78-94) określa wspólnym mianem teorii struktury rynku pracy. Jak podaje autorka badania popytu na siłę roboczą i badania mobilności wyodrębnionych cząstkowych rynków pracy oparte były dotąd na cechach, na których bazuje statystyka, czyli takich, jak: płeć, zawód, branŜa, sektor, region, kwalifikacje.

66 | S t r o n a

W przeciwieństwie do tego teorie struktury rynku pracy rozróŜniają cząstkowe rynki pracy z nierównomiernymi stosunkami pracy i bardzo niską mobilnością pomiędzy rynkami. W teorii struktury rynku pracy statystycznym rynkom cząstkowym przeciw-stawia się koncepcję instytucjonalnej segmentacji rynku pracy, w której rynki cząst-kowe są analizowane jako relatywnie zamknięte systemy z własnymi mechanizmami alokacyjnymi (tamŜe, s. 80).

Częściej teorie te określa się mianem teorii segmentacji rynku pracy (por. np. Cain, 1975, 1976; Francik i Pocztowski, 1993; Kryńska, 1999a). Jest to silnie zróŜnicowana grupa teorii rozwijanych przez rozmaitych naukowców (Cain, 1976, s. 1215, 1221). Ich podstawowe

zało-Ŝenia wykorzystane zostały w kolejnym punkcie rozdziału jako materiał wyjściowy do kon-struowania opisu rynku pracy, na którym działają właściciele mikroprzedsiębiorstw¹⁵.