W ujęciu ekonomicznym praca jest celową działalnością człowieka polega-jącą na przekształcaniu zasobów i sił przyrody oraz przystosowaniu ich do za-spokajania potrzeb ludzkich. Aby było możliwe wyprodukowanie określonego artykułu, potrzebne są nakłady pracy żywej, czyli pracy człowieka wykonywanej w aktualnym procesie produkcji, oraz pracy uprzedmiotowionej, zawartej w for-mie rzeczowej w środkach produkcji i przedmiotach spożycia1.
Wytworzenie produkcji rolniczej jest możliwe dzięki łącznemu zaniu trzech czynników produkcji: ziemi, kapitału oraz pracy. Ich łączne stosowa-nie zwiększa ich produktywność, więc można mówić o komplementarności wy-mienionych sił wytwórczych. Niekiedy mogą się one zastępować i wtedy mamy
1 J. Fereniec: Ekonomika i organizacja rolnictwa. Key Text, Warszawa 1999, s. 144.
do czynienia z substytucyjnością – w takim przypadku zamiast uzupełniać się, czynniki te konkurują2.
W procesie pracy w rolnictwie odbywa się przekształcanie czynników wy-twórczych w produkt przy udziale sił przyrody. Proces ten zachodzi między człowiekiem a rzeczowymi czynnikami produkcji. Człowiek realizuje, reguluje i kontroluje przebieg procesu. Do podstawowych składników procesu produkcji należą celowa działalność, wyrażająca się wydatkowaniem energii przez czło-wieka, a także podmioty i środki pracy3.
Czynnik pracy odgrywa istotną rolę w procesie gospodarowania. Od jego ilości i jakości zależą przebieg i wynik procesu gospodarczego4. Zasoby ludzkie w procesie produkcji spełniają co najmniej trzy funkcje: inicjują, realizują pro-ces produkcji oraz spożytkowują jego efekty, stąd też czynnik ludzki wpływa na dynamikę rozwoju. Ważna jest zarówno ilość, jak i jakość zasobów siły robo-czej. Relacja występująca w polskim rolnictwie pomiędzy ziemią a kapitałem oceniana jest jako dostateczna, zaś relacje pomiędzy pracą a kapitałem oraz pra-cą a ziemią, ze względu na zbyt duże zasoby pracy, oceniane są niekorzystnie5.
Z pracą łączy się pojęcie siły roboczej. Jest to suma umiejętności, jakimi człowiek rozporządza w pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej, natomiast praca jest formą wykorzystania siły roboczej. Zbyt duże zasoby siły roboczej powodu-ją ich niską efektywność, słabą pozycję konkurencyjną oraz niski poziom do-chodów, jednocześnie utrudniając prowadzenie bieżącej polityki gospodarczej i społecznej względem rolnictwa i ludności rolniczej6.
Najogólniej wydajność pracy można określić jako stosunek uzyskanych efektów do poniesionych nakładów pracy.
Jako że naturalnym efektem pracy przedsiębiorstwa rolniczego jest produk-cja, wydajność pracy mierzona jest jako suma produktów lub usług materialnych (wartości użytkowych) wytworzonych w określonej jednostce czasu (godzinie, dniu, miesiącu, roku), przypadająca na jednego pracownika zatrudnionego w sferze produkcji materialnej7.
2 W. Heijman, Z. Krzyżanowska, S. Gądek, Z. Kowalski: Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii.
Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1997, s. 363.
3 D. Niezgoda: Wstęp do teorii procesu produkcji w gospodarstwach rodzinnych. AR, Lublin 1996, s. 13.
4 F. Kapusta: Agrobizes. Difin, Warszawa 2008, s. 117.
5 B. Pepliński, K. Wajszczuk, D. Majchrzycki: Analiza struktury nakładów pracy w rozwo-jowych gospodarstwach rolniczych w aspekcie uzyskiwanych przychodów brutto. Roczniki Aka-demii Rolniczej w Poznaniu CCCXLIII 2002, s. 137.
6 A. Nowak: Wybrane cechy czynnika ludzkiego w rolnictwie polskim na tle innych krajów UE. Annales Uniwersitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H, Vol. XLIII, zeszyt 9/2009, s. 168.
7 Mała encyklopedia ekonomiczna. PWE, Warszawa 1961.
Wydajność jest powszechnie uznawana za jeden z istotniejszych wskaźni-ków charakteryzujących procesy rozwojowe w każdej gospodarce8. Wzrost wy-dajności pracy prowadzi do obniżenia kosztów, intensyfikacji podaży tańszych dóbr i usług, rozwoju rynku oraz przekłada się na wzrost siły nabywczej, a co za tym idzie – na poziom zamożności społeczeństw9. Wzrost wydajności pracy wyraża się w zmniejszeniu ilości pracy niezbędnej do wytworzenia jednostki produktu, co oznacza oszczędność pracy żywej w skali całego społeczeństwa.
Wysoka wydajność pracy świadczy o wysokim poziomie rozwoju kraju czy gospodarstwa rolniczego10.
Wydajność pracy jest miernikiem bardzo złożonym, nie tylko pod wzglę-dem treści ekonomicznej, ale i pod kątem czynników wpływających na jego poziom i tempo wzrostu. Istotną rolę odgrywa to w rolnictwie, gdzie na osta-teczny efekt pracy ludzkiej wpływają warunki naturalne, wspomagając lub ha-mując procesy zachodzące w rolnictwie11.
Wśród najważniejszych czynników kształtujących poziom wydajności pra-cy w rolnictwie można wskazać: zatrudnienie w tym sektorze gospodarki, tech-niczne uzbrojenie pracy, warunki naturalne, strukturę agrarną, postęp techniczny i biologiczny oraz kwalifikacje i umiejętności rolników. Dodatkowo w myśl formuły Hayami-Ruttana12 (
Z mo-gą być przypisane do dwu czynników – powierzchni ziemi uprawianej przez jednego zatrudnionego (
L
Z ) oraz produktywności ziemi ( Z
R). Wydajność pracy
zwiększa się, gdy przy danej relacji ( L
Z ) zwiększa się produktywność ziemi lub
przy danej relacji ( Z
R) zwiększa się powierzchnia użytków rolnych przypadają-cych na jednego mieszkańca. Należy tu dodać, że wzrostowi wydajności pracy nie musi odpowiadać wzrost produktywności ziemi, co może towarzyszyć inten-sywnym oraz zbyt szybkim i nienaturalnym zmianom strukturalnym w wyniku
8 Z. Gołaś, M. Kozera: Techniczno-ekonomiczne i społeczne uwarunkowania zróżnicowania wydajności pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Roczniki Akademii Rolniczej w Po-znaniu CCCLVIII 2003, s. 51.
9 Ibid.
10 J. Liczkowski: Ekonomika rolnictwa. PWN, Warszawa 1966, s. 93.
11 Ibid., s. 47.
12 W. Rembisz: Mikro- i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rol-no-spożywczym. Wydawnictwo Wizja Press&IT, Warszawa 2008, s. 168.
13 Gdzie: R – produkcja rolnicza, L – zatrudnienie w rolnictwie w AWU (roczna jednostka pracy, odpowiadająca osobie pracującej 2 120 godzin w ciągu roku), Z – powierzchnia użytków rolnych.
procesów koncentracji. Im mniejsze jest zatrudnienie w rolnictwie, czyli ko-rzystniejsza jest struktura agrarna w sensie wielkości gospodarstw oraz z punktu widzenia dochodów rolników, tym niższy może być poziom produktywności ziemi dla osiągnięcia danego poziomu produktywności pracy.