O skali problemu związanego z ilością zasobów pracy w rolnictwie polskim świadczy porównanie produktywności pracy z innymi krajami UE. W 2009 roku 1 osoba pełnozatrudniona w rolnictwie (AWU) wytwarzała w Polsce 3 mln euro wartości dodanej, podczas gdy średnio w krajach UE-27 było to prawie cztero-krotnie więcej (11,5 mln euro/osobę), a w krajach „starej 15” wskaźnik ten prze-kraczał 20 mln euro/osobę. Jednak dynamika wzrostu wydajności pracy w rol-nictwie w ostatnich latach była w Polsce znacznie wyższa niż w tych krajach17.
17 Obliczenia własne na podstawie bazy danych Eurostat. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/
[06.07.2011].
Można zatem uznać, że duże zasoby pracy w rolnictwie nie są mocną, lecz słabą stroną polskiej gospodarki, co skutkuje niską wydajnością pracy w tym sektorze. Wydajność ta, mierzona jako relacja wartości dodanej brutto do liczby zatrudnionych osób w tym dziale gospodarki, wzrosła w Polsce na przestrzeni lat 1999-2008 ponad 2,5-krotnie.
Tabela 2 Wydajność pracy w rolnictwie polskim w latach 1999-2008 według województw
Wartość dodana brutto/1 zatrudnionego (tys. zł/osobę)
Wyszczególnienie
1999 2002 2005 2008
Dynamika (1999 = 100)
Dolnośląskie 10,28 11,71 23,29 22,26 216,5
Kujawsko-pomorskie 7,57 12,45 23,42 22,96 303,3
Lubelskie 5,12 4,33 8,93 10,49 204,9
Lubuskie 14,35 14,16 34,84 32,69 227,8
Łódzkie 6,16 7,65 16,53 20,12 326,6
Małopolskie 3,67 3,06 10,08 11,57 315,3
Mazowieckie 8,96 9,28 21,19 26,84 299,6
Opolskie 7,99 9,21 21,57 22,24 278,3
Podkarpackie 3,23 2,04 6,78 7,84 242,7
Podlaskie 6,32 6,85 17,41 17,52 277,2
Pomorskie 10,60 10,94 23,75 24,83 234,2
Śląskie 7,95 5,95 21,52 21,06 264,9
Świętokrzyskie 4,70 4,33 9,71 11,12 236,6
Warmińsko-mazurskie 12,70 14,80 33,85 30,26 238,3
Wielkopolskie 13,24 14,06 31,09 25,28 190,9
Zachodniopomorskie 18,17 18,14 40,90 34,87 191,9
Polska 7,35 7,54 18,02 19,21 261,36
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS („Roczniki Statystyczne Województw” oraz „Produkt krajowy brutto – rachunki regionalne” z odpowiednich lat).
Poziom wydajności pracy w rolnictwie jest, podobnie jak poziom zatrud-nienia, znacznie zróżnicowany regionalnie. Różnica pomiędzy regionem o naj-wyższej i najniższej efektywności pracy jest ponadczterokrotna. Wśród regionów o najlepszej wydajności pracy można wymienić województwa: zachodniopomor-skie, lubuskie oraz warmińsko-mazurzachodniopomor-skie, o najgorszej zaś – podkarpackie, lubel-skie, świętokrzyskie oraz małopolskie. Największą dynamiką wzrostu wydajności pracy charakteryzowały się województwa łódzkie oraz małopolskie.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że regiony o niskiej wydajności pracy to jednocześnie te obszary, gdzie występuje duże rozdrobnienie agrarne (tabela 3).
Tabela 3 Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce w 2009 roku
według województw (w %)
Udział gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych (w %)
Wyszczególnienie
Liczba gospodarstw
ogółem
(w szt.) 0-5 5-10 10-15 > 15
Dolnośląskie 117 138 71,4 13,7 5,8 9,1
Kujawsko-pomorskie 101 205 51,3 18,2 10,9 19,6
Lubelskie 284 673 65,1 21,7 6,8 6,3
Lubuskie 47 924 73,9 12,2 4,7 9,2
Łódzkie 192 195 58,7 25,3 9,4 6,6
Małopolskie 310 984 90,5 7,7 1 0,7
Mazowieckie 327 371 57 24,5 10 8,6
Opolskie 64 815 73,3 11,5 4,9 10,3
Podkarpackie 302 876 89,3 8,6 1 1
Podlaskie 110 527 40 22,7 15,5 21,7
Pomorskie 60 541 53,1 17,6 11,1 18,2
Śląskie 178 045 90 6,2 2 1,8
Świętokrzyskie 153 315 76 18,3 3,3 2,4
Warmińsko-mazurskie 65 692 53,3 10,8 11,6 24,3 Wielkopolskie 189 043 56,2 18,4 11 14,3
Zachodniopomorskie 59 624 64,2 12 6,4 17,5 Źródło: Obliczenia na podstawie Banku Danych Lokalnych (www.stat.gov.pl).
W województwie podkarpackim oraz małopolskim około 90% ogólnej licz-by gospodarstw rolnych stanowią te najmniejsze o powierzchni do 5 ha. Nieko-rzystna struktura obszarowa występuje także na Lubelszczyźnie oraz w woje-wództwie świętokrzyskim. Na przestrzeni analizowanych lat można obserwować proces koncentracji ziemi. Ma on charakter dwubiegunowej polaryzacji, która polega na wzroście liczby gospodarstw najmniejszej i największej grupy obsza-rowej na skutek zmniejszania się liczebności środkowych grup obszarowych.
Skutkuje to poprawą efektywności pracy. Największą dynamiką wzrostu gospo-darstw o powierzchni powyżej 15 ha charakteryzowały się te regiony, gdzie struktura agrarna jest najgorsza: województwa podkarpackie (180%), świętokrzy-skie (167%), małopolświętokrzy-skie (135%), przy dynamice krajowej na poziomie 122%.
Istotny wpływ na wydajność pracy ma jej techniczne uzbrojenie (tabela 4).
Można je ustalić jako wartość środków trwałych brutto rolnictwa przypadających na 1 osobę zatrudnioną w tym sektorze.
Tabela 4 Techniczne uzbrojenie pracy w rolnictwie polskim w układzie województw
w latach 1999-2008
Środki trwałe brutto/1 zatrudnionego (tys. zł/osobę)
Kujawsko-pomorskie 35,3 36,9 62,1 68,9 194,9
Lubelskie 20,6 20,7 37,9 39,5 191,2
Warmińsko-mazurskie 57,4 58,0 111,0 108,4 189,0
Wielkopolskie 39,6 40,7 71,3 78,8 199,0
Zachodniopomorskie 70,1 74,1 159,9 137,7 196,5
Polska 26,6 27,1 55,1 59,0 221,7
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS („Roczniki Statystyczne Województw” oraz „Produkt Krajowy Brutto – rachunki regionalne” z odpowiednich lat).
Wskaźnik ten kształtuje się na zróżnicowanym poziomie w poszczególnych regionach kraju, osiągając najniższą wartość w południowo-wschodniej części kraju, a najwyższą w województwach zachodniopomorskim, lubuskim i warmińsko-ma-zurskim. Można zatem zauważyć, że w regionach o wysokim poziomie technicznego uzbrojenia pracy, wydajność pracy przewyższa tę osiąganą w pozostałych woje-wództwach. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dynamika technicznego uzbrojenia pracy wzrosła po roku 2004 na skutek uruchomienia instrumentów wspólnej polityki rolnej, mających na celu rozwój oraz modernizację gospodarstw rolnych.
Jak już wspomniano wyżej, zmiany wydajności pracy mogą zależeć od po-wierzchni ziemi uprawianej przez 1 zatrudnionego oraz od produktywności zie-mi. Wysokość tych wskaźników, ich dynamikę oraz średnioroczne tempo zmian o podstawie stałej ustalono dla lat 2002-2009, ze względu na brak danych o licz-bie rocznych jednostek pracy (AWU) z lat wcześniejszych.
W latach 2002-2009 dynamika wydajności pracy, mierzonej jako wartość produkcji globalnej wytworzonej przez 1 osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie, była nieco mniejsza niż dynamika produktywności ziemi. Podobnie średniorocz-ne tempo zmian o podstawie stałej było większe w odniesieniu do
produktywno-ści ziemi niż pracy. Potwierdza to wcześniejsze założenia, ponieważ przy dość niewielkiej zmianie powierzchni UR przypadających na 1 zatrudnionego wzro-stowi wydajności pracy towarzyszy wzrost produktywności ziemi.
Tabela 5 Wydajność pracy, ziemi oraz powierzchnia UR przypadająca na 1 AWU w rolnictwie
polskim w latach 2002-2009
Średnioroczne tempo zmian o podstawie stałej (rok bazowy
= 2002)
*1 – Produkcja globalna/1 AWU; 2 – Produkcja globalna/1 ha UR; 3 – Powierzchnia UR/1 AWU.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Lokalnych; Rocznik statystyczny rolnic-twa i obszarów wiejskich z lat 2008, 2009; Rocznik statystyczny rolnicrolnic-twa 2010).
Aby wskazać na wagę problemu związanego ze zbyt wysokim poziomem zatrudnienia w rolnictwie oraz jednocześnie niską efektywność zasobów pracy, dokonano porównania wydajności pracy w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybactwie z pozostałymi rodzajami działalności (tabela 6).
Tabela 6 Wartość dodana brutto na 1 pracującego w Polsce według rodzajów działalności
w 2008 roku (ceny bieżące)
Rodzaj działalności Wartość dodana brutto/1 pracującego (tys. zł/osobę)
Ogółem 78,8 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybactwo 17,7
Przemysł 85,5 Budownictwo 90,6 Handel i naprawy; hotele i restauracje; transport, gospodarka
magazynowa i łączność 87,7
Pośrednictwo finansowe; obsługa nieruchomości i firm 140,4
Pozostała działalność usługowa 73,3 Źródło: Produkt Krajowy Brutto – rachunki regionalne w 2008 roku. GUS, Katowice 2010.
Różnica w wydajności pomiędzy wspomnianym działem gospodarki a po-zostałymi jest ponadczterokrotna w przypadku przemysłu oraz prawie ośmio-krotna w porównaniu do pośrednictwa finansowego oraz obsługi nieruchomości i firm. Sektory te zatrudniają zaś odpowiednio 22,5% oraz 10,7% ogółu pracują-cych, podczas gdy rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo łącznie 15,6%.
Podsumowanie
Analiza danych statystycznych oraz ustalonych wskaźników pozwala sfor-mułować następujące wnioski:
1. Rolnictwo generuje niewielki odsetek wartości dodanej w skali kraju z racji tego, że jest działem surowcowym, stanowi jednak miejsce pracy dla znacz-nej części społeczeństwa. Obok funkcji wyżywieniowej spełnia więc szereg innych zadań.
2. Rolnictwo polskie pod względem poziomu wydajności pracy dzieli ogromny dystans od wysoko rozwiniętych krajów UE. Jednak większa dynamika wzrostu produktywności pracy w Polsce niż w krajach „starej 15” świadczy o tym, że wchodzimy na taką ścieżkę rozwojową, na jakiej tamte kraje były już wiele lat temu.
3. Poprawę poziomu wydajności pracy utrudnia niekorzystna sytuacja na rynku pracy w Polsce, która uniemożliwia szybki odpływ zbędnej siły roboczej z rolnictwa do innych sektorów, a zwłaszcza do usług.
4. Niewielka dynamika zmian poziomu zatrudnienia w rolnictwie po roku 2004 może świadczyć o zbyt słabym oddziaływaniu instrumentów strukturalnych, z jakich korzystamy po wejściu do UE. Płatności bezpośrednie wprawdzie pozytywnie wpływają na dochody producentów rolnych, ale utrudniają prze-pływ ziemi rolniczej oraz stanowią barierę odprze-pływu zasobów ludzkich do in-nych działów gospodarki.
LABOUR RESOURCES IN AGRICULTURE AND THEIR EFFECTIVENESS
Summary
Agriculture belongs to the sector which engages considerable labor resources not adequately to generated gross added value. Admittedly in 1999-2009 one noticed decre-ase of employment in agriculture but it is still too high what results in low labor effec-tiveness which is fourth time lower than average in European Union countries. But high dynamics of labor effectiveness growth in agriculture is very positive fact. Above men-tioned is caused by decreasing employment level on one hand but on the other hand from increasing labor technical equipment endowment. Labor effectiveness growth is also accompanied by land productiveness growth what increased about 150% in 2002-2009.
Grażyna Agnieszka Olszewska