Kapitał społeczny i kapitał kulturowy według Pierre’a Bourdieu

Kapitał dla P. Bourdieu jest pojęciem otwartym, które nie może być definio­

wane w oderwaniu od szerszego systemu teoretycznego²²¹. Najogólniej w ujęciu tym jest on powiązany z pojęciami pola i habitusu. Kapitał to środki służące do gry, pole to miejsce gry, zaś habitus to dyspozycje graczy. Zgodnie z ujęciem autora spo­

łeczeństwo nie jest całością, wyraża się w sumie więzi i relacji, w jakie są uwikłane jednostki²²². Jest ono zróżnicowane w tym sensie, że „stanowi zespół względnie au­

tonomicznych obszarów gry, niedających się podporządkować jednej logice społecz­

nej, jakakolwiek by ona była – kapitalistyczna, modernistyczna czy postmoderni­

styczna”²²³. Każdy obszar ma względną autonomię i właściwe sobie zasady (normy).

Obszar gry jest tu zwany też polem lub przestrzenią społeczną, jest wycinkiem

„wszechświata społecznego”. Pole oznacza „sieć albo konfigurację obiektywnych re­

lacji między pozycjami”²²⁴. Pozycje natomiast są „zdefiniowane obiektywnie ze względu na swoje istnienie i ze względu na uwarunkowania, jakie narzucają oso­

bom czy instytucjom je zajmującym, określając ich aktualną i potencjalną sytuację w strukturze dystrybucji różnych rodzajów władzy (czy kapitału)”²²⁵. Polem może być np. gospodarka, polityka, sztuka, nauka, religia, oświata, przestrzeń miejska.

W zasadzie nie istnieje żadne ograniczenie liczby istniejących pól, gdyż ludzie stale je konstruują. W każdym polu jednostki są ze sobą połączone siecią stosunków i za­

leżności, które liczą się bardziej niż poszczególne osoby. Pole stanowi miejsce rywa­

lizacji o zajęcie najkorzystniejszych pozycji – jednostki, grupy lub instytucje mogą wchodzić ze sobą w relacje dominacji, podporządkowania, równoważności i inne²²⁶.

Aktorzy społeczni według P. Bourdieu są nierówno wyposażeni w cztery podstawowe rodzaje kapitału²²⁷: ekonomiczny (pieniądze i przedmioty materialne do wykorzystania w procesie wytwarzania towarów i usług), społeczny (pozycje i relacje w grupach i sieciach społecznych), kulturowy (umiejętności, zwyczaje, na­

wyki, style językowe, rodzaj ukończonych szkół, gust, style życia) oraz symboliczny (symbole wykorzystywane do uprawomocnienia posiadania pozostałych kapita­

łów). Formy te do pewnego stopnia dają się przekształcać, konwertować jedna w drugą. Ich użycie zależy od cech aktorów społecznych i warunków gry. W po­

szczególnych polach ważne mogą być różne formy kapitału. Poza podstawowymi

221 P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, op. cit., s. 76.

222 Ibidem, s. 20.

223 Ibidem, s. 20-21.

224 Ibidem, s. 78.

225 Ibidem, s. 78.

226 Ibidem, s. 78.

227 J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, 2005, s. 597.

formami mogą występować też formy właściwe dla danego pola (np. kapitał mili­

tarny, prawny, finansowy, przyrodniczy, intelektualny, organizacyjny, relacyjny, edukacyjny, infrastrukturalny, przygranicznego położenia)²²⁸. Poza tym wartość i hierarchia kapitałów może zmieniać się wraz z rozwojem pola²²⁹.

P. Bourdieu twierdzi też, że kapitał społeczny to „suma zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości, uznania wzajem­

nego. To znaczy, jest sumą kapitałów i władzy, którą sieć taka może zmobilizować”²³⁰. Zatem sam dostęp do grup, stowarzyszeń czy instytucji może być źródłem korzyści, których wielkość zmienia się wraz ze zmianami w składzie uczest­

ników pola, ich pozycji i istniejącymi między nimi relacjami. Autor podkreśla, iż wielkość kapitału społecznego zależy od rozmiarów sieci, którą jednostka potrafi skonstruować oraz od zakresu wszystkich form kapitału, z jakimi jest powiązana.

Kapitał społeczny jest tu dobrem prywatnym, zasady zobowiązań wzajemnych, ich horyzontów czasowych i konsekwencje ich niewypełnienia nie są tu omawiane²³¹. Kształtowanie norm zależy od aktorów społecznych, jest częścią rywalizacji o zasoby.

Uzupełnienia wymaga również pojęcie kapitału kulturowego. Według autora przybiera on trzy formy: ucieleśnioną (indywidualna inwestycja czasu i wysiłku, praca nad sobą), uprzedmiotowioną (materialne wytwory kulturowe) oraz zinstytu­

cjonalizowaną (nabyte i społecznie rozpoznawalne kompetencje edukacyjne, np.

tytuły naukowe)²³². Typy te nie są kapitałem, dopóki pozostali aktorzy społeczni w danym polu nie zostaną o nich poinformowani, dopóki nie zostaną im zaprezen­

towane²³³. Według A. Sadowskiego tak rozumianą formę ucieleśnioną i zinstytucjo­

nalizowaną można odnieść do kapitału ludzkiego²³⁴. Należałoby też sądzić, że inwe­

stowanie w siebie zachodzi według reguł, które określają i zmieniają uczestnicy gry.

Zinstytucjonalizowany kapitał kulturowy, poza kompetencjami edukacyjnymi, obej­

muje też instytucje i organizacje, które funkcjonują w polach lub między nimi oraz są istotne dla osiągania władzy i innych form kapitału.

W koncepcji P. Bourdieu kapitał jest rozumiany szeroko. Uproszczone zesta­

wienie form kapitału i granic między nimi przedstawione zostało na rysunku 1. Au­

tor nie skupia się nad rozważaniami, w jaki sposób posiadanie poszczególnych ro­

228 Por. P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, op. cit., s. 98-99, 105.

229 Ibidem, s. 79.

230 Ibidem, s. 104-105.

231 A. Rymsza, Klasyczne koncepcje kapitału społecznego, op. cit., s. 24-25.

232 C. Trutkowski, S. Mandes, Kapitał społeczny w małych miastach, op. cit., s. 52.

233 P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, op. cit., s. 104.

234 A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny mieszkańców miasta, op. cit., s. 33.

dzajów zasobów decyduje o sukcesie w danym polu. Za najważniejszy kapitał jed­

nostki uznaje bowiem jej habitus, czyli analitycznie określoną sumę zasobów czło­

wieka, „łączny rezultat oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka, rezultat interioryzowania przez nią społecznych norm i wartości, tj. cało­

kształt nabytych przez nią i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania i re­

agowania na świat zgodnie z ustalonymi w danym środowisku schematami”²³⁵. Rysunek 1. Formy kapitału według P. Bourdieu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Puente Vilanova, R. Torrella Josa, Social capital as a managerial phenomenon, Tampere University of Technology, Tampere 2003, s. 3.

Habitus jest wyrazem „kulturowej nieświadomości” i zależy głównie od prze­

strzeni społecznej, w której jednostka nabywała swoje wyposażenie kulturowe w okresie dzieciństwa i młodości²³⁶. Zbiory ludzi o wspólnych habitusach, podob­

nych pozycjach i dyspozycjach, tworzą klasy społeczne²³⁷. Klasy społeczne nie są tu bytami realnymi, lecz konstruktami teoretycznymi służącymi do opisu relacji mię­

dzy aktorami społecznymi w poszczególnych polach. Według P. Bourdieu poziom kapitałów jednostki określa jej miejsce w strukturze klasowej. Im większa zasobność

235 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 2004, s. 897.

236 Ibidem, s. 894-895.

237 Ibidem, s. 897.

w zróżnicowane formy kapitału, tym wyższa pozycja²³⁸. Kim innym będzie człowiek pochodzący z rodziny robotniczej, kim innym z inteligenckiej. Im lepsza pozycja po­

czątkowa, tym większe szanse, że dana osoba zostanie wyposażona w różne zasoby i umiejętności posługiwania się nimi do realizacji swoich celów. Kapitał kulturowy może zwiększać lub zmniejszać szanse na awans społeczny. Członkowie klas wyż­

szych pomagają podobnym sobie w większym stopniu, niż osoby z klas niższych – znajomość osób ubogich i niewykształconych może dawać różne korzyści, ale raczej nie zwiększa szans na powiększanie posiadanych zasobów, a jedynie na przetrwa­

nie. Można przypuszczać, że część osób jest w stanie przekształcać posiadane zasoby tak, aby zamiast przedmiotu wstydu stanowiły czynniki prowadzące do sukcesu i przekroczenia granic klasowych. Poza tym klasy dominujące to przeważnie te, któ­

re potrafią posługiwać się symbolami, dokonywać aktów przemocy symbolicznej, czyli przedstawiać innym swoje wartości i dobra jako społecznie pożądane²³⁹. Uczestnicy gry mogą reprodukować jej zasady lub je zmieniać, np. dyskredytując wartość podtypów kapitałów przeciwników²⁴⁰.

Podejście strukturalne P. Bourdieu tym się różni od pozostałych, że pozwala dostrzec istnienie w życiu społecznym mechanizmów powstawania i reprodukcji nierówności. Wskazuje na efekty zagęszczenia zasobów społecznych w jednych gru­

pach, przy jednoczesnym ich deficycie w innych. Nadmiar kapitału społecznego w niektórych polach może skutkować podtrzymywaniem przednowoczesnych struk­

tur i dziedziczeniem pozycji. W teorii tej szczególnie ważny jest kapitał kulturowy – cele działań jednostek nie stanowią tu interesów gospodarczych, lecz są uzasadnia­

nymi kulturowo interesami społecznymi²⁴¹. Kapitał kulturowy określa, czego ludzie powinni pragnąć (wartości) i jak realizować swoje pragnienia (normy). Tocząca się w polach rywalizacja nie dotyczy tylko posiadania zasobów, lecz też określania, ja­

kie pragnienia są istotne, jak je osiągać lub jak się do nich przystosować. Kapitał społeczny jest zatem tworzony przez mechanizmy kulturowe. Ujęcie to pozwala więc zwrócić uwagę na szanse i bariery nagromadzenia przez jednostki i zbiorowości w ciągu życia zasobów służących pomyślnemu starzeniu, to jest takiemu, kiedy wkraczanie w okres starości jest wolne od chorób, stymulowane pozytywnym wpływem środowiska i niewielkimi deficytami w sferze psychospołecznej²⁴².

238 Przykład podziału na klasy społeczne w społeczeństwach przemysłowych zgodny z teorią P. Bourdieu przedstawia J.H. Turner. Zob. J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, op. cit., s. 599.

239 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, op. cit., s. 900.

240 P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, op. cit., s. 81.

241 A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny mieszkańców miasta, op. cit., s. 35-36.

242 E. Trafiałek, Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej, op. cit., s. 70-71. Por.

J. Halicki, Obrazy starości. Rysowane przeżyciami seniorów, op. cit..

Ponadto według A. Sadowskiego kapitał kulturowy składa się m.in. z: zna­

czeń, symboli, wartości, idei, ideologii, mitów, rytuałów, wzorów zachowań, kryte­

riów prestiżu, które stają się wyposażeniem jednostek w wyniku uczestnictwa w procesach socjalizacyjnych rodziny, społeczności lokalnych, grup rówieśniczych, szkół, parafii, zbiorowości regionalnych, narodowych i cywilizacyjnych²⁴³. W zależ­

ności od tego, jakie są to cechy i czy znajdują się w strukturach społecznych, ludzie inaczej odbierają wartości społeczeństwa demokratycznego, mechanizmu rynkowe­

go (kapitalizmu) oraz poszczególnych instytucji i organizacji społecznych, oczekują określonych typów ładu społecznego. W społeczeństwie o ustroju demokratycznym za wskaźniki kapitału kulturowego mogą służyć wybierane i przedstawiane innym standardy kulturowe²⁴⁴. Są to np.: akceptacja praw człowieka, uznanie wolności i równości wobec prawa, szacunku wobec mniejszości kulturowych, akceptacja orientacji na zysk, wysoka ocena konkurencji, skłonności do ryzyka, karier indywi­

dualnych, wykształcenia, orientacji na współdziałanie, uznanie cech proinnowacyj­

nych struktur kulturowych²⁴⁵ oraz posiadanie ukształtowanej tożsamości²⁴⁶ i istnie­

nie otwartych warunków do kształtowania tożsamości przez mieszkańców miasta.