1.3. Istota kapitału społecznego ludzi starych
1.3.3. Mobilizacja kapitału społecznego seniorów
W ostatnich latach w polskich rządowych dokumentach strategicznych wska
zana została potrzeba oddziaływania na zmiany pozycji i ról ludzi starych w odpo
wiedzi na współczesne trendy demograficzne, zmiany w kraju i jego otoczeniu oraz wymagania dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego. W tym miejscu uznaje się, że potrzeba interwencji została w pierwszej kolejności wskazana w przyjętym do re
alizacji w 2008 roku programie rządowym „Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+”416, którego celem jest wzrost do 2020 roku wskaźnika zatrudnienia ludności znajdującej się między 55. a 64.
rokiem życia do poziomu 50%. Jego osiągnięcie ma oznaczać zarazem zmniejszenie transferów skierowanych do osób starszych, co pozwoli na większe wsparcie dzieci i młodzieży, które są najbardziej zagrożone ubóstwem. Założono też, że istotne jest prowadzenie – z udziałem przedsiębiorstw i indywidualnej odpowiedzialności oby
wateli – polityki aktywnego starzenia się np. poprzez promocję zdrowia i bezpie
czeństwa pracowników w każdym wieku, prewencję problemów związanych z wie
kiem, ograniczenie zachęt do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, podnie
sienie wieku emerytalnego i stopniowe jego wyrównywanie dla kobiet i mężczyzn.
Rozwinięcie koncepcji solidarności pokoleń zawierają dokumenty opracowy
wane przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów: „Raport o ka
pitale intelektualnym Polski” (2008 rok), raport „Polska 2030” (2009 rok) i projekt
„Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju” (2011 rok). W pierwszym opracowaniu przedstawiono indeks kapitału intelektualnego (którego elementy w tym ujęciu sta
nowią kapitał społeczny, ludzki, strukturalny i relacyjny) w porównaniu do 16 kra
jów europejskich. Uwzględniono przy tym podział na cztery pokolenia Polaków:
dzieci i młodzieży, studentów, dorosłych i seniorów oraz wskazano na powiązane z nimi możliwości rozwoju – kolejno: polityki rodzinnej, podniesienia jakości na
uczania, ukierunkowania szkolnictwa na potrzeby rynku pracy oraz aktywizacji se
niorów417. Kapitał intelektualny polskich seniorów zajął tutaj ostatnie miejsce, głównie ze względu na ich niską aktywność zawodową, wysokie poczucie alienacji oraz niski poziom dostępności do usług medycznych. Uznano, że poprawie tego sta
nu powinny służyć m.in.: zmiana polityki państwa wobec seniorów, stworzenie paktu na rzecz aktywności osób starszych, działania na rzecz zmiany postaw społecz
nych wobec seniorów, zmiany oferty edukacyjnej, popularyzacja zarządzania wie
kiem i reforma systemu emerytalnego418.
416 Program Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, MPiPS, Warszawa 2008.
417 M. Boni (red.), Raport o kapitale intelektualnym Polski, op. cit.
418 Ibidem, s. 137.
Solidarność pokoleń w raporcie „Polska 2030” jest zaś określana jako perspek
tywa, która ma pozwolić na odejście od „rządów przypadku” obejmujących hory
zont czasowy kalendarza wyborczego, na rzecz przywództwa strategicznego umożli
wiającego uniknięcie dryfu rozwojowego kraju i realizację projektu cywilizacyjnego, wykraczającego poza transformację systemową realizowaną od początku lat 90. XX wieku419. Ponadto solidarność pokoleń ma stać się elementem budowy opiekuńcze
go społeczeństwa (ang. welfare society), które ma uzupełniać tworzenie państwa wspierającego pracę (ang. workfare state).
W projekcie „Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju” solidarność pokoleń jest wskazywana jako jedna z trzech głównych zasad rozwoju kraju, obok solidarno
ści terytorialnej (między regionami) i solidarności innowacyjnej (między wyrówny
waniem szans i konkurencyjnością)420. Wskazuje się tu na tworzenie warunków współpracy i uniknięcia konfliktu pokoleń między przedstawicielami pierwszego po
wojennego wyżu demograficznego („analogowego”), którzy będą zmniejszać swoje zaangażowanie publiczne i aktywność zawodową oraz drugiego powojennego wyżu demograficznego („cyfrowego”), którzy współcześnie wkraczają w życie zawodowe i publiczne. Rezultatem ma być budowa dostosowanej do potrzeb starzejącej się po
pulacji „srebrnej gospodarki” oraz „wielopokoleniowego społeczeństwa sieci”421. W tym miejscu należy wspomnieć jedynie, że do pierwszych w Polsce prób adaptacji koncepcji srebrnej gospodarki można zaliczyć stosowne strategie regionalne z woje
wództwa małopolskiego422 i warmińsko-mazurskiego423 oraz raport dotyczący możli
wości rozwoju sektora rehabilitacji geriatrycznej w województwie podlaskim424. W omawianym kontekście wspomnieć należy również o zapisach – odnoszą
cych się do osób starszych – obecnych w „Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego”425. Wyróżniono tu następujące etapy życia, którym przypisano odrębne narzędzia wsparcia: wczesne dzieciństwo, edukacja szkolna, edukacja wyższa, aktywność za
wodowa w powiązaniu z uczeniem się dorosłych i rodzicielstwem oraz starość.
W odniesieniu do ostatniego etapu wskazano na pięć narzędzi realizacji strategii
419 M. Boni (red.), Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, op. cit., s. 2-6.
420 M. Boni (red.), Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju 2030. Projekt, op. cit., s. 14-15.
421 Ibidem, s. 16-17, 119.
422 S. Golinowska (red.), Wyzwania Małopolski w kontekście starzenia się społeczeństwa. Podejście strategiczne, „Małopolskie Studia Regionalne” 2-3/2010.
423 Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013, Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2008.
424 B. Plawgo, M. Klimczuk, M. Citkowski, M. Juchnicka, A. Klimczuk, Startery podlaskiej gospodarki.
Analiza gospodarczych obszarów wzrostu i innowacji województwa podlaskiego: sektor rehabilitacji geriatrycznej, WUP, Białystok 2009.
425 M. Boni (red.), Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego. Projekt, KPRM, Warszawa 2011, http://zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/pliki/srkl_-_wersja_z_15_listopada.pdf [17.05.2012]
i każdemu z nich przypisano działania w podziale na już realizowane, planowane i niezbędne do podjęcia w przyszłości. Są to426:
61. „Nowy model opieki nad osobami niesamodzielnymi oparty na systemie bu
dżetowo-ubezpieczeniowym” (prowadzący m.in. do możliwości wprowadzenia ubezpieczenia pielęgnacyjnego);
62. „Przesuwanie efektywnego wieku dezaktywizacji zawodowej” (osiągnięcie do 2028 roku wyrównanego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn wynoszącego 67 lat oraz wzrost efektywnego wieku wyjścia z rynku pracy do 64. roku życia);
63. „Wprowadzenie zmian w systemie emerytalnym prowadzących do zwiększenia i wydłużenia aktywności zawodowej” (zmniejszenie znaczenia podsystemów, które nie prowadzą do automatycznych dostosowań świadczeń do sytuacji demo
graficznej np. branżowych dla służb mundurowych oraz podsystemów, w których wysokość emerytury nie zależy od kwoty zgromadzonych składek np. górnictwo, wymiar sprawiedliwości);
64. „Promocja aktywności zawodowej i społecznej seniorów – »srebrna gospodar
ka«” (m.in. wzrost liczby pracujących osób w wieku poprodukcyjnym, udziału osób starszych w organizacjach pozarządowych i aktywnych na polu sporu, kul
tury i działalności w społeczności lokalnej, upowszechnienie wyspecjalizowanych usług dla seniorów);
65. „Zwiększenie dostępności i jakości opieki zdrowotnej nad osobami starszymi”
(m.in. rozbudowa bazy materialnej sektora zdrowia i zatrudnienie fachowego personelu).
Bezpośrednie odwołanie do budowy kapitału społecznego seniorów wskazano w przypadku szerokiego narzędzia 64. Zwrócono tu uwagę na potrzebę promowania lokalnych, oddolnych działań wśród seniorów, ich wsparcia i zaangażowania w po
prawę jakości usług oraz na potrzebę promowania korzyści z dłuższej aktywności społecznej seniorów.
Stymulowaniu potencjału osób znajdujących się na przedpolu starości i już ży
jących w okresie starości, poświęcono też uwagę w projekcie „Strategii Rozwoju Ka
pitału Społecznego na lata 2011-2020”. Aktywizację osób starszych przewidziano w szczególności w czterech działaniach. Pierwszym jest 1.2.2. „Rozwój kompetencji medialnych w uczeniu się innym niż formalne, szczególnie wśród osób w wieku 50+
i na obszarach wiejskich”427. Jego realizacji ma służyć m.in. stworzenie rozwiązań prawno-organizacyjnych w zakresie rozwoju kompetencji medialnych; wzrost dostę
426 Ibidem, s. 157-168.
427 M. Smoleń (red.), Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego. Projekt dokumentu po konsultacjach społecznych, op. cit., s. 49-50.
pu do nowych technologii; wsparcie edukacji medialnej (służącej zwiększaniu wie
dzy o tym jak media kształtują i selekcjonują komunikaty) o charakterze międzypo
koleniowym, zaadresowanej do osób wykluczonych cyfrowo; zmiana funkcji biblio
tek, domów kultury i archiwów; wspieranie projektów edukacji medialnej organizo
wanych przez media publiczne i koncesjonowane oraz kompetencji kadr w zakresie edukacji medialnej. Do cyfrowej inkluzji seniorów ma prowadzić chociażby zachęca
nie ich do edukacji na poziomie wyższym, do odnawiania umiejętności i wiedzy w ramach takich instytucji jak Uniwersytety Otwarte, e-learning, Uniwersytety Drugiego Wieku (dla osób 45-50+, przed emeryturą428) i Uniwersytety Trzeciego Wieku.
Następne działanie to 2.2.1. „Ułatwianie działalności organizacjom obywatel
skim”429. Przewidziano tu m.in. prace nad zmianami dotychczasowych regulacji prawnych dotyczących stowarzyszeń i fundacji oraz nad nowymi – obejmującymi inne formy i narzędzia aktywności obywatelskiej; promowanie i wspieranie wolon
tariatu ze szczególnym uwzględnieniem osób po 50. roku życia; wsparcie grup nie
formalnych, ruchów społecznych i inicjatyw społecznościowych oraz projektów do
tyczących wzmacniania potencjału przedstawicieli organizacji obywatelskich. W od
niesieniu do wolontariatu podkreślono także potrzebę promowania jego nowocze
snych form jak wolontariat pracowniczy i e-wolontariat – świadczony za pośrednic
twem nowych mediów.
W działaniu 4.1.1. „Tworzenie warunków dla wzmacniania tożsamości oraz upowszechniania dorobku kultury na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym”
udział osób starszych został wskazany pośrednio poprzez propozycję wspierania działań na rzecz „kultywowania tradycji i przekazywania ich nowym pokoleniom”
oraz działań dotyczących dialogu międzypokoleniowego, które to mają być prowa
dzone i osadzone w kontekście lokalnym430.
Ostatnie działanie odnoszące się do seniorów to 4.2.4. „Rozwój kształcenia ar
tystycznego i systemu wspierania talentów”431. Zwrócono tu uwagę na potrzebę wspomagania rozwoju twórczych jednostek na różnych etapach życia, m.in. zapo
bieganiu ich marginalizacji np. ze względu na miejsce zamieszkania i wiek. Zwróco
no też uwagę na konieczność stworzenia programów stypendialnych dla twórców po 50. roku życia, które umożliwiłyby im przekwalifikowanie lub uzupełnienie kwalifikacji.
428 Koncepcja Uniwersytetu Drugiego Wieku jest wdrażana w Warszawie od 2010 roku w ramach pro
jektu pod taką samą nazwą. Zob. Uniwersytet Drugiego Wieku, www.uniwersytetdrugiegowieku.pl [17.05.2012].
429 M. Smoleń (red.), Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego. Projekt dokumentu po konsultacjach społecznych, op. cit., s. 57-58.
430 Ibidem, s. 73-74.
431 Ibidem, s. 82-83.
Ogólnie można uznać, że proponowane rozwiązania w zakresie kształtowania kapitału społecznego ludzi starych sprowadzają się do regulacji dotyczących polityki rynku pracy, zabezpieczenia społecznego, partycypacji obywatelskiej oraz polityki kulturalnej i edukacyjnej. Niewiele mają zaś powiązań z polityką: równego statusu kobiet i mężczyzn, antydyskryminacyjną, zdrowia, mieszkaniową, zagospodarowa
nia przestrzennego i transportu zbiorowego oraz z wykorzystaniem technologii in
formatycznych i telekomunikacyjnych. Trudno określić, czy wskazane rozwiązania pozwolą na uwzględnienie zróżnicowania seniorów i warunków ich życia oraz nie
równości związanych z dostępem do różnych form kapitału. Za zasadne należy uznać dalsze prace nad koncepcjami teoretycznymi i środkami praktycznymi, które godziłyby elementy lokalnej polityki społecznej wobec osób starych i starości z roz
wojem i wykorzystaniem infrastruktury oraz otoczenia instytucjonalnego budowy kapitału społecznego.