Metoda i techniki badawcze

Za J. Sztumskim przyjmuje się, iż metodę badań w socjologii rozumie się na ogół jako „system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie prak­

tycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza”⁴³⁷. W węższym znaczeniu, jakie podaje L. Sołoma, metodą badań jest „powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawcze­

go”⁴³⁸. Opracowując projekt badawczy, zdecydowano się przeprowadzić badanie metodą jakościową, a więc zgodnie z paradygmatem interpretatywnym („jakościo­

wym”, „humanistycznym”, „miękkim”)⁴³⁹, opierającym się na uznaniu podmiotowo­

ści i kompetencji badanych osób oraz traktowaniu ich jako współuczestników pro­

cesu badawczego, zdolnych do współtworzenia interpretacji rzeczywistości społecz­

nej. Za podstawową dyrektywę badawczą przyjęto postępowanie zgodnie z zasadą współczynnika humanistycznego, czyli przy uwzględnieniu reguły F. Znanieckiego zakładającej, że rzeczywistość kulturową należy traktować jako świat wartości, a nie rzeczy, wobec czego fakty empiryczne należy ujmować tak, jak się jawią jednost­

kom ludzkim, które ich doświadczają i używają⁴⁴⁰. Innymi słowy, przyjęto, iż roz­

wiązanie rozpatrywanego problemu badawczego i rozpoznanie cech związanych z nim zjawisk społecznych jest możliwe poprzez dotarcie do znaczeń, które przypisu­

ją im doświadczający ich ludzie. Uznano również, iż paradygmat interpretatywny pozwala na elastyczne podejście do badania i – poprzez ograniczenie prekonceptu­

alizacji zamierzeń badawczych – umożliwia utrzymanie w trakcie dociekania tzw.

kontekstu odkrycia⁴⁴¹, czyli miejsca na poszukiwanie i odkrywanie nieprzewidzia­

nych przed realizacją badania zjawisk, które wyłaniają się z obserwowanej rzeczy­

wistości społecznej.

W ramach określonych metod stosowane są techniki badawcze, którymi na­

zywać będziemy „zespół czynności związanych z różnymi sposobami przygotowa­

nia i przeprowadzania badań społecznych”⁴⁴² oraz „sposób uzyskiwania (zbierania, zdobywania) danych (informacji, materiałów)”⁴⁴³. Na potrzeby prowadzonego ba­

437 Ibidem, s. 60.

438 L. Sołoma, Metody i techniki badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła Peda­

gogiczna, Olsztyn 1999, s. 27.

439 H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 35.

440 J. Szacki, Znaniecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 90-92.

441 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa 2000, s. 26-27.

442 J. Szczepański, Techniki badań społecznych, Łódź 1951, s. 51; cyt. za: J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, op. cit., s. 68.

443 L. Sołoma, Metody i techniki badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, op. cit., s. 44.

dania postanowiono skorzystać z techniki wywiadu swobodnego ukierunkowane­

go⁴⁴⁴, czyli takiego sposobu prowadzenia rozmów z respondentami (badanymi), w którym prowadzący wywiad (badacz) ma swobodę w aranżowaniu sekwencji pytań, w sposobie ich formułowania w zależności od sytuacji wywiadu oraz dosto­

sowaniu niesformalizowanego języka zadawania pytań do cech, możliwości i kom­

petencji respondentów. Wywiady tego typu odznaczają się małym stopniem stan­

daryzacji. Podstawowym instrumentem badawczym w prowadzeniu badań tego typu jest więc osoba prowadząca wywiad – w tym przypadku był nią wyłącznie autor pracy⁴⁴⁵.

Kolejne narzędzie służące realizacji przyjętej techniki badawczej stanowią dyspozycje do wywiadu, czyli lista potrzeb informacyjnych badacza. W celu realiza­

cji badania przygotowany został kwestionariusz dyspozycji zawierający wzory py­

tań otwartych. Scenariusz wywiadu składał się z trzech głównych części opartych na ustrukturyzowaniu czasowym (przeszłość, teraźniejszość, przyszłość) i tematycz­

nym (pamięć o domu rodzinnym, szkole, miejscu pracy; aktualne zajęcia, cele życio­

we oraz aktywność społeczna w Domu Pomocy Społecznej lub Uniwersytecie Trze­

ciego Wieku i poza tymi instytucjami oraz opinia o funkcjonowaniu miasta Biały­

stok i uczestnictwie ludzi starych w życiu miasta). Przy tworzeniu kwestionariusza uwzględniono – obecne w literaturze przedmiotu – zalecenia co do zakresów pomia­

ru i analizy kapitału społecznego⁴⁴⁶.

444 Na podst.: K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, op. cit., s. 169-170; K. Lutyńska, Bieda w rodzinie. Psychologiczny, społeczny i kulturowy kontekst wywia­

dów z przedstawicielami trzech pokoleń, [w:] E. Tarkowska (red.), Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa 2000, s. 200-205.

445 Podczas sporządzania wywiadów badacz dążył do postępowania według dyrektyw proponowa­

nych przez S. Kvalego zakładających: posiadanie biegłej znajomości tematu; nadawanie porządku wywiadowi; mówienie jasno i wyraźnie; bycie delikatnym wobec badanych; bycie wrażliwym;

bycie otwartym na nowe aspekty wywiadu; kierowanie przebiegiem wywiadu; bycie krytycznym wobec rozmówcy; pamiętanie o tym, co zostało powiedziane; interpretowanie wypowiedzi w trak­

cie wywiadu. Zob. S. Kvale, InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Trans Humana, Białystok 2004, s. 153-154.

446 Zob. J. Bartkowski, Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym, op.

cit., s. 88-91; M. Theiss, Krewni – znajomi – obywatele. Kapitał społeczny a lokalna polityka społeczna, op. cit., s. 130-139; W. Stone, Measuring Social Capital. Towards A Theoretically Informed Measure­

ment Framework For Researching Social Capital in Family and Community Life, Australian Institute of Family Studies, Melbourne 2001, www.aifs.gov.au/institute/pubs/RP24.pdf [17.05.2012]; Measuring Social Capital. An Australian Framework and Indicators, Australian Bureau of Statistics, Canberra 2004, www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/Lookup/1378.0Main+Features12004?OpenDocument [17.05.2012];

S. Franke, Measurement of Social Capital. Reference Document for Public Policy Research, Development, and Evaluation, Policy Horizons Canada, Ottawa 2005, www.horizons.gc.ca/doclib/Measurement_E.pdf [17.05.2012]; N. Dudwick, K. Kuehnast, V.N. Jones, M. Woolcock, Analyzing Social Capital In Con­

text. A Guide to Using Qualitative Methods and Data, World Bank Institute, Washington 2006, http://siteresources.worldbank.org/WBI/Resources/Analyzing_Social_Capital_in_Context-FINAL.pdf [17.05.2012]; Measuring Social Capital, The World Bank Group, http://go.worldbank.org/A77F30UIX0 [17.05.2012].

Ponadto przyjęto, iż sporządzanie notatek z obserwacjami podczas przygoto­

wywania i realizacji badań, pozwoli na dokładniejsze zrozumienie motywacji i po­

staw osób wchodzących w skład badanej zbiorowości. Badacz zdecydował się pro­

wadzić obserwację nieuczestniczącą (zewnętrzną)⁴⁴⁷, a więc taką, w której nie zataja się celu przebywania w badanej zbiorowości i gromadzenia informacji poprzez pro­

ces postrzegania. Autor pracy starał się przyjąć tu rolę określaną przez R. Golda mia­

nem „obserwatora jako uczestnika”⁴⁴⁸ – podczas jej realizacji badacz spotyka się z obserwowanymi raz bądź dwa, kontakt z badanymi jest krótki, nie ma też potrze­

by ustanowienia bardziej rozbudowanych relacji. Jednocześnie prowadzone obser­

wacje miały niski stopień standaryzacji – badacz miał przygotowaną jedynie listę potrzeb informacyjnych odnoszących się do sytuacji wywiadu, natomiast w odnie­

sieniu do pozostałych sytuacji i wydarzeń – rejestrował wszystko to, co wydawało się godne zapisania lub wzbudzało zaciekawienie. Stopniowe notowanie pozwoliło na zbieranie wstępnych domysłów, dostrzeżenie wątków powtarzających się w roz­

mowach oraz problemów, które należałoby poruszyć w kolejnych wywiadach.

Do interpretacji znaczeń znajdujących się w przepisanych wywiadach użyto techniki jakościowej analizy treści, „w której wskaźnikiem w procesie wnioskowa­

nia dotyczącego danej treści jest występowanie lub niewystępowanie pewnych charakterystycznych treści, a nie treści najczęściej występujących w danym przeka­

zie”⁴⁴⁹. Tym samym podczas analizy wywiadów postanowiono wyodrębniać wątki, kategorie i zjawiska istotne z punktu widzenia problematyki badawczej. W trakcie analizy treści autor postanowił kierować się następującymi dyrektywami⁴⁵⁰: postę­

powania zawsze „krok za tekstem”; wielokrotnego czytania; czytania tematycznego, czytania „w poprzek”; liczenia; wytyczania powtarzających się wątków, problemów, typów argumentacji; rozumienia i interpretacji oraz wykorzystania komputera w pracy interpretacyjnej. Ponadto przyjęto możliwość tworzenia pojęć uczulających, czyli takich, które nie tylko wyznaczają charakterystyki konkretnych istności i wyja­

śniają rzeczywistość, ale też wywołują „znaczący” obraz – pobudzają rozumienie zja­

wisk przez stosowne ilustracje. Konstruowanie takich pojęć uczulających odbywa się poprzez odniesienie danej idei do indywidualnych doświadczeń czytelnika⁴⁵¹. Pojęcia takie są zbliżone do języka i kultury respondentów.

447 L. Sołoma, Metody i techniki badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, op. cit., s. 57.

448 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, op. cit., s. 146.

449 E. Wnuk-Lipińska, Metoda analizy treści w socjologii amerykańskiej, OBOP, Warszawa 1967, s. 20;

cyt. za: H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, op. cit., s. 39.

450 H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, op. cit., s. 40-42.

451 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, op. cit., s. 36-38.