Podczas szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r. uznano, że przed Europą stoją wyzwania w zakresie przystosowania się do globalizacji i przejścia do modelu gospodarek opartych na wiedzy. Podkreślono, że „każdy obywatel musi posiadać umiejętności niezbędne do tego, aby żyć i pracować w nowym społeczeństwie informacyjnym”, a także, że „konieczne są ramy europejskie określające nowe umiejętności podstawowe, które zapewnić ma uczenie się przez całe życie: umiejętności informatyczne, znajomość języków obcych, kulturę techniczną, przedsiębiorczość i umiejętności społeczne”.129
Na podstawie tego zobowiązania politycznego grupa robocza ds. umiejętności podstawowych, utworzona w 2001 r. w ramach programu roboczego „Edukacja i szkolenia 2010”, opracowała ramy kluczowych kompetencji130 potrzebnych w społeczeństwie opartym na wiedzy, a także sformułowała szereg zaleceń dotyczących zapewnienia wszystkim obywatelom możliwości nabycia tych kompetencji.131
Powszechnie kompetencje określane są jako zakres pełnomocnictw i uprawnień do działania i decydowania oraz wydawania sądów w określonym obszarze. Kompetentnym jest się wtedy, jeśli posiada się uprawnienia do działania i kwalifikacje.132
W edukacji najczęściej przez kompetencje uczniów rozumie się sumę ich wiedzy i umiejętności. Bardziej precyzyjni użytkownicy języka mówią raczej o strukturze, w której skład wchodzą owe umiejętności, wiedza, do tego postawy i nawyki uczniów.
Pojęcie to nadużywane było w okresie, kiedy pilotażowo wprowadzono egzaminy zewnętrzne, nie widziano jednak w jako sposób dokonać pomiaru kompetencji uczniów, wobec tego faktu to wyrażenie obecnie nie występuje w najważniejszych dokumentach
129 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie kluczowych kompetencji w uczeniu się przez całe życie, Bruksela dn. 10.11.2005, s.2.
130Grupa robocza preferowała termin „kompetencje”, oznaczający połączenie wiedzy, sprawności i postaw, oraz termin „kluczowe kompetencje”, oznaczający kompetencje potrzebne wszystkim.
Kluczowe kompetencje obejmują, zatem umiejętności podstawowe, ale wykraczają poza ich zakres. Z kolei według „Słownika psychologicznego” Wł. Szewczyka umiejętność to sprawność posługiwania się zdobytym doświadczeniem (wiedzy i operacjami) przy wykonywaniu określonych zadań.
131 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.2.
132 T. W. Nowacki, K. Korabiowska-Nowacka, B. Baraniak, op.cit., s.101.
oświatowych. A więc nie jest zadaniem szkoły, zapisanym w dokumentach, kształtowanie kompetencji, zatem i ich sprawdzanie nie powinno wchodzić w rachubę.133
Na podstawie analizy wielu opracowań można sformułować wniosek, że nie istnieje jedna uniwersalna definicja pojęcia kompetencji kluczowych. Niezależnie od różnic w konceptualizacji i interpretacji tego terminu, większość ekspertów134 była zgodna, co do tego, że aby termin „kompetencje” zasługiwał na epitet „kluczowe”,
„główne”, czy też „podstawowe”, musi oznaczać coś ważnego i korzystnego dla jednostki i społeczeństwa – coś, co umożliwia jednostce pomyślnie integrować się z różnymi grupami społecznymi, przy jednoczesnym zachowaniu niezależności i umiejętności sprawnego działania zarówno w znanym jak i nieznanym otoczeniu. Skoro jednak otoczenie ulega zmianom, kompetencje kluczowe powinny także umożliwiać ustawiczną aktualizację wiedzy i umiejętności, aktualizację pozwalającą dotrzymać kroku szybkiemu rozwojowi cywilizacji.135
W dokumencie „Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie kluczowych kompetencji w uczeniu się przez całe życie”136 kompetencje są zdefiniowane jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do kontekstu. Kluczowe kompetencje to te, których wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, przyjmowania aktywnej postawy obywatelskiej, osiągania integracji społecznej i zatrudnienia. Na końcu wstępnej edukacji i szkolenia młodzi ludzie powinni posiadać kluczowe kompetencje w stopniu przygotowującym ich do dorosłego życia;
kluczowe kompetencje powinny być dalej rozwijane, utrzymywane i aktualizowane w toku uczenia się przez całe życie.
W poniższej tabeli przedstawione zostały umiejętności zawierające się w kompetencjach kluczowych. W skład przedstawionych poniżej kompetencji wchodzą również postawy i wiedza, ze względu na główny temat pracy skupiono się na umiejętnościach.
Tabela 1. Kompetencje kluczowe zalecane przez Parlament Unii Europejskiej
Nazwa kompetencji
Umiejętności Porozumiewanie się
w języku ojczystym
Osoby powinny mieć umiejętność porozumiewania się w mowie i piśmie w różnych sytuacjach komunikacyjnych, a także obserwowania swojego sposobu porozumiewania się
133 Wydawnictwo Szkolne PWN, http://www.wszpwn.com.pl/default.asp?section=KLUB&ID=568, z dnia14.01.2006
134 Eksperci pracowali nad zaleceniami Parlamentu Europejskiego dotyczącymi kompetencji kluczowych.
135 Eurydyce – sieć informacji o edukacji w Europie, op.cit., s.14.
i przystosowywania go do wymogów sytuacji. Kompetencja ta obejmuje również umiejętności pisania i czytania różnych typów tekstów, poszukiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji, wykorzystywania pomocy oraz formułowania i wyrażania własnych argumentów w przekonujący sposób, odpowiednio do kontekstu.137
Porozumiewanie się w językach obcych
Na niezbędne umiejętności składa się zdolność rozumienia komunikatów słownych, inicjowania, podtrzymywania i kończenia rozmowy oraz czytania i rozumienia tekstów, odpowiednio do potrzeb danej osoby. Osoby powinny także być w stanie właściwie korzystać z pomocy oraz uczyć się języków również w nieformalny sposób w ramach uczenia się przez całe życie.138
Umiejętności obejmują zdolność do wykorzystywania i posługiwania się narzędziami i urządzeniami technicznymi oraz danymi naukowymi do osiągnięcia celu bądź podjęcia decyzji lub wyciągnięcia wniosku na podstawie dowodów.
Osoby powinny również być w stanie rozpoznać niezbędne cechy postępowania naukowego oraz posiadać zdolność wyrażania wniosków i sposobów rozumowania, które do tych wniosków doprowadziły.139
Kompetencje informatyczne
Konieczne umiejętności obejmują: umiejętność
poszukiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji oraz jej wykorzystywania w krytyczny i systematyczny sposób, przy jednoczesnej ocenie ich odpowiedniości,
z rozróżnieniem elementów rzeczywistych od wirtualnych przy rozpoznawaniu połączeń. Osoby powinny posiadać umiejętności wykorzystywania narzędzi do tworzenia, prezentowania i rozumienia złożonych informacji, a także zdolność docierania do usług oferowanych w Internecie, wyszukiwania ich i korzystania z nich; powinny również być w stanie stosować ICT jako wsparcie krytycznego myślenia, kreatywności i innowacji.140
Zdolność uczenia się Umiejętności w zakresie uczenia się wymagają po pierwsze nabycia podstawowych umiejętności czytania, pisania, liczenia i umiejętności informatycznych koniecznych do dalszego uczenia się. Na tej podstawie osoba powinna być w stanie docierać do nowej wiedzy i umiejętności oraz zdobywać, przetwarzać i przyswajać je. Wymaga to od danej osoby efektywnego zarządzania własnymi wzorcami uczenia się, kształtowania kariery i pracy, a szczególnie wytrwałości w uczeniu się, koncentracji na dłuższych okresach oraz krytycznej refleksji na temat celów uczenia się. Osoby powinny być w stanie poświęcać czas na samodzielną naukę charakteryzującą się samodyscypliną, ale również na wspólną pracę w ramach procesu uczenia
137 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ...,op.cit., s.16.
138 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.17.
139 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.17.
140 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.18.
się, czerpać korzyści z różnorodności grupy oraz dzielić się nabytą wiedzą i umiejętnościami. Powinny one być w stanie ocenić swoją pracę oraz w razie potrzeby szukać rady, informacji i wsparcia.141
Kompetencje interpersonalne, międzykulturowe i społeczne oraz kompetencje obywatelskie
Umiejętności obejmują zdolność do efektywnego zaangażowania, wraz z innymi ludźmi, w działania publiczne, wykazywania solidarności i zainteresowania rozwiązywaniem problemów stojących przed lokalnymi i szerszymi społecznościami. Do umiejętności tych należy krytyczna i twórcza refleksja oraz konstruktywne
uczestnictwo w działaniach społeczności lokalnych i procesach podejmowania decyzji na wszystkich
poziomach, od lokalnego, poprzez krajowy, po europejski, szczególnie w drodze głosowania.142
Przedsiębiorczość Umiejętności odnoszą się do proaktywnego zarządzania projektami (co obejmuje takie umiejętności, jak planowanie, organizowanie, zarządzanie, kierowanie i zlecanie zadań, analizowanie, komunikowanie, ocena i sprawozdawczość) oraz zdolność zarówno pracy indywidualnej, jak
i współpracy w zespole. Niezbędna jest umiejętność oceny własnych silnych i słabych stron, a także oceny ryzyka i podejmowania go w uzasadnionych przypadkach.143 Ekspresja kulturalna Umiejętności obejmują zarówno wrażliwość, jak i
ekspresję: wyrażanie siebie poprzez różnorodne środki z wykorzystaniem wrodzonych umiejętności jednostki oraz wrażliwość i przyjemność z odbioru dzieł sztuki i widowisk.
Umiejętności obejmują również zdolność do odniesienia własnych punktów widzenia w zakresie twórczości i ekspresji do opinii innych oraz rozpoznawania i wykorzystywania szans ekonomicznych w działalności kulturalnej.144
141 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.19.
142 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.20.
143 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ..., op.cit., s.21.