Zmienne i ich wskaźniki

Zdefiniowane problemy badawcze w poprzednim rozdziale sformułowane zostały dzięki wykorzystaniu określonych pojęć abstrakcyjnych, które odzwierciedlają zjawiska empiryczne. Wkraczając w kolejny etap procedury badawczej należy przejść z poziomu pojęciowego na poziom empiryczny, pojęcia powinny być przekształcone w zmienne poprzez ich zmianę lub przekształcenie w zbiór wartości.³¹⁶

Przyjmując za F. N. Kerlingerem ogólną definicję zmiennych, gdzie zmienna jest właściwością - cechą, która przybiera różne wartości,³¹⁷ należy zaakcentować, że zasadniczo badacz stara się odkryć w niezwykle złożonym środowisku dydaktycznym, co

316 Tamże, s.54.

317 Kerlinger F. N, Foundations of Behavioral Researh (w:) Elementy metodologii badań psychologicznych, J. Brzeziński, Warszawa 1984, s. 22.

z czym zachodzi łącznie i co na co wpływa, interesuje go również uporządkowanie zmiennych tak, by powstał model pełnej wyjaśniający fenomen nauczania.³¹⁸

W związku z głównym typem podejmowanych w pracy badań, którym jest eksperyment za S. Juszczykiem przytoczony zostanie podział zmiennych dokonanych po uwzględnieniu zachodzących pomiędzy nimi zależności i związków przyczynowych.

Wyróżnia się tu zmienne zależne, niezależne, pośredniczące i zakłócające.³¹⁹

M. Łobocki przez zmienne niezależne rozumie pewne czynniki powodujące określone zmiany, a przez zmienne zależne czynniki, podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych.³²⁰ Za J. Brzezińskim należy dodać, że zmienna będąca przedmiotem naszego badania, której związki chcemy określić nosi nazwę zmiennej zależnej. Natomiast zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływają noszą nazwę zmiennych niezależnych.³²¹

Zmienne, które mają interferencyjny wpływ na zależność, która wiąże zmienne ważne ze zmienną zależną określamy mianem zmiennych niezależnych zakłócających. Do zmiennych tych zaliczyć możemy nastawienie badanego do badacza, wiedza badanego o celu badania, temperatura pomieszczenia, hałas, sposób przeprowadzenia pomiaru.

Zmienne te należą do szerszej grupy zmiennych niezależnych nie kontrolowanych.

Z kolei zmienna pośrednicząca to każdy czynnik wpływający pośrednio na zależność rezultatu końcowego (np. eksperymentu) od jego warunków, tj. na zależność zmiennej zależnej od zmiennych niezależnych.³²²

Wyodrębnione zmienne mogą przybierać postać zaproponowaną po raz pierwszy przez Mitzela:

- zmiennych zwiastujących, obejmujących cechy osoby kierującej procesem kształcenia;

- zmiennych kontekstowych, opisujących okoliczności, do których osoba kierująca procesem kształcenia musi się dostosować;

- zmiennych procesowych, dotyczących wykonywanych w grupie szkoleniowej czynności i procesów w niej zachodzących;

- zmiennych wynikowych, odnoszących się do rezultatów nauczania.³²³

318 R. I. Arends, Uczymy się nauczać, WSiP, Warszawa 1994, s. 464.

319 S. Juszczyk, op.cit., s.58.

320 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s. 74.

321 J. Brzeziński, Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984, s. 24.

322 S. Juszczyk, op.cit., s.60 i n.

W literaturze dotyczącej metodologii badań wyróżnia się także zmienne nominalne, porządkowe, interwałowe i ilorazowe. Zmienne, których wartości są jedynie wzajemnie rozłączne i wyczerpujące to zmienne nominalne. Zmienne, których wartości możemy logicznie uporządkować to zmienne porządkowe. Dla wartości niektórych zmiennych faktyczne odległości między nimi mają określone znaczenie. Zmienne takie to miary interwałowe. W przypadku takich zmiennych odległości logiczne między wartościami mogą być wyrażane w postaci standardowych interwałów o określonym znaczeniu. Większość stosowanych w naukach społecznych zmiennych, które spełniają minimum kryterium pomiaru interwałowego, spełnia także kryterium pomiaru ilorazowego. W takim pomiarze wartości składające się na zmienną mają wszystkie powyżej opisane własności strukturalne, a poza tym oparte są na punkcie zerowym.³²⁴

W odniesieniu do postawionego głównego problemu badawczego zmienną zależną (globalną zmienną zależną) były: osiągnięcia szkolne uczniów klas szóstych w szkole podstawowej.

Natomiast zmienną niezależną globalną stanowiły umiejętności kluczowe kształtowane na lekcjach informatyki, z wykorzystaniem metod i form kształcenia dostosowanych do zmodyfikowanego programu nauczania informatyki. Zmienne niezależne szczegółowe:

- poziom dotychczasowych wyników w nauce,

- płeć, (w grupie kontrolnej i eksperymentalnej powinna być podobna liczba dziewcząt i chłopców),

Zmienne pośredniczące:

- środowisko rodzinne scharakteryzowane przez posiadanie rodzeństwa, (do GE i GK zostali dobrani uczniowie o podobnych uwarunkowaniach rodzinnych),

- posiadanie własnego pokoju,

- posiadanie komputera w domu z podłączeniem do Internetu,

- cele, do których wykorzystywany jest domowy komputer przez uczniów - poziom dotychczasowych osiągnięć edukacyjnych.

W celu wyeliminowania zmiennych niezależnych związanych z osobą nauczyciela, uczniowie z grupy kontrolnej (GK) i z grupy eksperymentalnej (GE) byli kształceni przez tego samego nauczyciela.

324 S. Juszczyk, op.cit., s.65.

Aby komunikatywnie opisać zmienne, musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi. Te empiryczne czynniki wskazujące, jaką jest badana cecha nazywamy wskaźnikami.³²⁵

Zanim przejdę do zdefiniowania pojęcia „wskaźnika”, chciałbym dodać, iż aby można było zweryfikować zasadność doboru wskaźnika, należy przede wszystkim uświadomić sobie naturę tego, „co ma wskazywać”. Nazwijmy zjawisko czy własność wskazywaną przez wskaźnik mianem indicatum.³²⁶

Wskaźniki są podstawą dobrze zorganizowanych badań pedagogicznych. Posługujemy się nimi niemal stale także w życiu codziennym, stanowią one integralną część wszelkich dokonywanych przez nas ocen.³²⁷

S. Nowak definiuje pojęcie wskaźnika następująco „(...) wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określony czy choćby wyższym prawdopodobieństwem) określić, iż zaszło zjawisko Z”³²⁸

W tym miejscu warto szczegółowo określić typologię wskaźników, która najczęściej stosowana jest przez naukowców. Wskaźniki dzielą się na empiryczne, definicyjne i inferencyjne.

„Wskaźniki empiryczne występują wtedy, gdy wskazywane przez nie zjawisko daje się zaobserwować. Stąd też zachodząca relacja między nimi, a danymi zjawiskami ma charakter związku empirycznego. To znaczy o powiązaniu danego wskaźnika (lub wskaźników) ze zjawiskiem wskazywanym przekonać się możemy niejako „naocznie” za pomocą bezpośredniej obserwacji.”

„Wskaźniki definicyjne mają miejsce wówczas, gdy wynikają z definicji pewnego zjawiska lub faktu.”³²⁹

Wskaźniki inferencyjne odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych. Dotyczą ukrytych hipotetycznych zmiennych, które w prawdzie są nieobserwowalne, ale posiadają osobliwą „realność” i szereg obserwowalnych następstw.³³⁰

325 T. Pilch, T. Bauman, op.cit., s. 53.

326 S. Nowak, op. cit., s. 166.

327 M. Łobocki, op. cit.,, s. 96.

328 S. Nowak , Studia z metodologii nauk społecznych, (w:) Elementy metodologii badań psychologicznych, J. Brzeziński, Warszawa 1984, s. 30.

329 M. Łobocki, op. cit., s. 101 i n..

Nie są to wszystkie w literaturze fachowej wyodrębnione typy wskaźników. Ale ich pomnażanie nie zmieni faktu, że w praktyce badawczej, na co zwracają autorzy wszystkich typologii wskaźników, badacz nie ma do czynienia ze wskaźnikami czystymi.³³¹

Szczególnie w badaniach pedagogicznych dobór i interpretacja wskaźników są utrudnione z uwagi na charakter zjawisk i faktów, których dotyczą. Stąd też najczęściej w badaniach pedagogicznych występują wskaźniki definicyjne i inferencyjne.³³²

W pracy badawczej przyjęto za S. Nowakiem, że wskaźnikami zmiennych będą wypowiedzi członków badanej zbiorowości, ale i również treści badanych dokumentów związanych z problemem badawczym. Twierdzi on, że przy szerokim rozumieniu terminu

„zachowanie” wypowiedź też można uznać za kategorię zachowań.

Wypowiedź może być dla badacza wskaźnikiem definicyjnym pewnych „zachowań słownych”, może być wskaźnikiem inferencyjnym wyrażonych w niej postaw, uczuć i myśli mówiącego, może też być wskaźnikiem empirycznym zdarzeń o jakich informuje, lub pewnych innych faktów obserwowalnych.³³³

W badaniach, gdzie wypowiedzi są wskaźnikami istnieje pewna trudność, o której poniżej pisze S. Nowak. Kiedy punktem wyjścia od różnego rodzaju wnioskowań wskaźnikowych staje się treść wypowiedzi odebranej (zrozumianej) oznacza to, iż cofamy się kolejno do coraz dalszych ogniw pewnego łańcucha. Wnioskując najpierw o tym, co nam mówiący chciał powiedzieć, potem co wiedział i sądził o przedmiocie swej wypowiedzi, a wreszcie – jak się rzeczy miały naprawdę. Wnioskowanie będzie o tyle poprawne, o ile poszczególne relacje będą relacjami zgodności. Zakłócenia w którejkolwiek z nich rzutują na poprawność wszystkich dalej idących wniosków.³³⁴

Uzasadnienie wyboru wskaźników obrazuje koncepcja wskaźnikowa, opisana przez A. L Gruszczyńskiego, który uważa że jest ona „(...) najmniej skrępowana ścisłymi zaleceniami czy dyrektywami teoretycznymi i dzięki temu chętnie stosowana, zwłaszcza w odniesieniu do danych psychologicznych (choć nie tylko, ponieważ zakres jej stosowalności jest bardzo szeroki). Odwołuje się do teorii wskaźników i dlatego odpowiedzi na zadane pytania traktowane są jako wskaźniki kryjących się za nimi zjawisk (nieobserwowalnych). W swojej najbardziej liberalnej wersji koncepcja ta dopuszcza „aby indicatum nie było dokładnie określone, nawet w terminach teoretycznych, nie mówiąc

331 W. Zaczyński, op.cit., s. 38.

332 M. Łobocki, op. cit., s. 107.

333 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 116.

334 Tamże, s. 116 - 117.

już o odniesieniu do doświadczeń bezpośrednich obserwatorów, ewentualnie i uczestników badanych zjawisk. W tej sytuacji sens pojęcia ustala się bezpośrednio w wyniku jego operacjonalizacji, polegającej na skonstruowaniu odpowiadającego mu pytania.”³³⁵

Do wskaźników sformułowanych w odniesieniu do zmiennej zależnej globalnej tzn. do osiągnięć szkolnych uczniów klas szóstych w szkole podstawowej zaliczono:

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „historia i społeczeństwo” osiągniętych za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „technika” osiągniętych za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „informatyka” osiągniętych za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

Tabela 2. Zmienne i wskaźniki.

Zmienne niezależne Wskaźniki 1. Poziom umiejętności kształtowanych na

lekcjach informatyki:

a) posługiwania się technologią informacyjną,

b) skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach prezentacji wytworów działania zespołu

i autoprezentacji na szerszym forum, c) efektywnego współdziałania

w zespole,

d) poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł.

2. Poziom dotychczasowych wyników w nauce.

- wynik testu praktycznego umiejętności kluczowych przeprowadzonego na informatyce.

- wyniki obserwacji prowadzonej na lekcjach informatyki.

- wyniki plebiscytu życzliwości i niechęci.

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „historia i społeczeństwo”,

„technika”, „informatyka” przeprowadzonego

3. Płeć uczniów.

w klasie piątej szkoły podstawowej.

- liczba dziewcząt i chłopców

uczestniczących w naturalnym eksperymencie pedagogicznym.

Zmienne pośredniczące Wskaźniki 1.Środowisko rodzinne.

2.Posiadanie własnego pokoju.

3.Posiadanie komputera w domu z podłączeniem do Internetu.

4.Cel do których wykorzystywany jest domowy komputer.

5.Poziom dotychczasowych osiągnięć edukacyjnych uczniów.

- wyniki ankiety skierowanej do uczniów klas piątych szkoły podstawowej określające:

liczbę posiadanego rodzeństwa, posiadanie własnego pokoju, określenie celu do którego wykorzystywany jest domowy komputer przez uczniów.

- wyniki analizy arkuszy klasyfikacyjnych po klasie piątej szkoły podstawowej,

Zmienne zależne Wskaźniki 1. Osiągnięcia szkolne z zakresu

programu nauczania przedmiotu „historia i społeczeństwo”.

2. Osiągnięcia szkolne z zakresu programu nauczania przedmiotu

„technika”.

3. Osiągnięcia szkolne z zakresu programu nauczania przedmiotu

„informatyka”.

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „historia i społeczeństwo”

osiągnięte za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „technika” osiągnięte za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

- wyniki testu osiągnięć szkolnych z przedmiotu „informatyka” osiągnięte za pomocą ukształtowanych umiejętności kluczowych,

Praktyczny test oceny umiejętności posługiwania się technologią informacyjną, umiejętności skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach i prezentacji własnego punktu widzenia, występowania na szerszym forum, umiejętności efektywnego współdziałania w zespole, test osiągnięć szkolnych z przedmiotów „informatyka”,

„technika”, „historia i społeczeństwo” skonstruowane zostaną na podstawie literatury

przedmiotu przez prowadzącego badania i poddane zostaną weryfikacji w trakcie badań pilotażowych.