Rozwijanie zainteresowań i sprawności umysłowych

Jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych dziecka jest brak podstawowych umiejętności umysłowych. Sytuacja taka jest mało sprzyjająca dla ucznia i dla nauczyciela, który zamiast skupiać się na nauczaniu treści własnego przedmiotu, skupia się na nauczaniu wykorzystania zasobu sprawności umysłowych, w które uczeń na drugim etapie edukacji w szkole podstawowej powinien posiadać.

Przykładem takiej sprawności umysłowej jest umiejętność myślenia matematycznego i umiejętność pisania i czytania ze zrozumieniem. Umiejętność matematycznego myślenia zdefiniowano jako “indywidualną zdolność do rozpoznania i zrozumienia roli, jaką matematyka odgrywa we współczesnym świecie, do formowania sądów opartych na matematycznym rozumowaniu oraz do wykorzystywania umiejętności matematycznych tam, gdzie wymagają tego potrzeby codziennego życia”. Umiejętność pisania i czytania ze zrozumieniem to zdolność do przetwarzania informacji pisanej i reagowania na nią również w formie pisanej. Umiejętność pisania i czytania ze zrozumieniem i myślenia matematycznego (lub alfabetyzm w dziedzinie matematyki) są określane mianem kompetencji międzyprzedmiotowych.¹⁹⁹

196 Z. Pietrasiński, op.cit., s.179.

197 Z. Pietrasiński, op.cit., s.188.

198 Cz. Kupisiewicz, op.cit., s.80.

Do grupy sprawności umysłowych zaliczyć możemy umiejętność generowania, zapamiętywania i integracji wiedzy.

Umiejętność generowania – wiąże się z włączaniem do posiadanej wiedzy nowej informacji, która jest znana lub otrzymywana. Wiązanie nowych idei, wnioskowanie, identyfikowanie podobieństw i różnic, przewidywanie, wypracowywanie dodające informacjom nowego znaczenia. Generowanie wiąże się z myśleniem wyższego rzędu – dokonywanie porównań, konstruowanie metafor, analogii, przygotowanie wyjaśnień i formowanie modeli umysłowych.²⁰⁰

Umiejętności zapamiętywania – to czynności, które wiążą się z magazynowaniem informacji i ich odzyskiwaniem. Kodowanie i przypominanie to umiejętności, które mogą poprawić zachowanie informacji w pamięci. Wiążą się one z takimi strategiami, jak:

przesłuchiwanie, mnemonika, wizualizacja oraz odzyskiwanie pamięci.²⁰¹ Mnemonika, często nazywana mnemotechniką to zespół sposobów ułatwiających zapamiętywanie nowych wiadomości i faktów oraz przypomnienie ich sobie na zasadzie mechanicznych skojarzeń, np. układu wierszowego, skrótów werbalnych.²⁰²

Umiejętności integracyjne – dotyczą takich kwestii, jak składnie elementów, rozwiązywanie, rozmieszczanie, formowanie zasad, tworzenie kompozycji. Te strategie myślenia wiążą się z podsumowaniem, łączeniem informacji, odrzucaniem niepotrzebnych danych, graficzną organizacją materiału, restrukturyzacją w celu objęcia nowych informacji.²⁰³

W procesie własnego rozwoju poza sprawnościami umysłowymi istotną rolę odgrywają umiejętności pozwalające na kształtowanie obszarów, którymi człowiek jest szczególnie zaciekawiony.

Umiejętności, ułatwiające człowiekowi samodzielną integrację w procesie własnego rozwoju to:

a) Umiejętności diagnostyczne: Jaki jestem? Jak uzyskać więcej informacji zwrotnych na temat swego działania? Jak mój obecny styl uczenia się wpływa na mój rozwój?

b) Umiejętności konstrukcyjne: Jaki chciałbym być? Jakie rodzaje działalności uprawiać? Jak żyć? Jak zaplanować realizację celów dotyczących mojego rozwoju?

200 M. Single, J. Anderson, The transfer of cognitive skill. Harvard University Press,op.cit., s.63 i n.

201 M. Single, J. Anderson, The transfer of cognitive skill. Harvard University Press, op.cit., s.63 i n.

202 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 2002, s. 731.

203 M. Single, J. Anderson, The transfer of cognitive skill. Harvard University Press, op.cit., s.63 i n.

c) Umiejętności decyzyjne: Jak postąpić wobec wyłaniających się konieczności wyboru, mających wpływ na mój rozwój? Jaki wariant pracy uznać za najlepszy?²⁰⁴

Powyższe umiejętności stanowią niejako podstawę w kształtowaniu osobistych zainteresowań. Zanim powstanie u człowieka nowe dla niego zainteresowanie, musi wystąpić kontakt z tymi zagadnieniami czy problemami, które z czasem staną się domeną jego zainteresowań. Wiele zależy od tego, w jaki sposób odbędzie się to zetknięcie. Za bodziec wszelkiej aktywności poznawczej uznano konflikt poznawczy, znalezienie się w sytuacji problemowej, szczególnie nowej, trudnej, wyjątkowej.²⁰⁵

Człowiek zaczyna reagować poznawczo na wiele zjawisk, rośnie jego „apetyt”

poznawczy. Czasami ta ogólna aktywizacja bywa bardzo rozległa i obejmuje różne dziedziny rzeczywistości, nieraz jej zasięg jest bardziej specyficzny, ale też szerszy niż kierunek przyszłego zainteresowania.²⁰⁶ Szczególnie w stosunku do dzieci mówi się często o zainteresowaniach, że są ulotne. Krótkotrwałość i zmienność są tu charakterystyczne. Dziecko bowiem poszukuje obszarów swoich zainteresowań, próbując włączać się w działalność ludzką obejmująca różne dziedziny.

Według Johna Deweya²⁰⁷ zainteresowania dzieci są istotą metod w nauczaniu.

Wobec tego stała i czujna obserwacja zainteresowań posiada niezmiernie doniosłe znaczenie dla wychowawcy. Zainteresowania te należy uważać za miarę poziomu umysłowego osiągniętego przez dziecko w danej chwili. Zapowiadają one także stadium rozwoju, które dziecko niebawem ma osiągnąć. Jedynie przez nieustanną i wnikliwą obserwację zainteresowań dziecka może człowiek dorosły wejść w jego życie i ocenić, do czego ono już jest zdolne i nad jakim materiałem może pracować najchętniej i najwydatniej. Dewey²⁰⁸ przestrzega przed nadmiernym uleganiem zainteresowaniom lub ich tłumieniem. Tłumić zainteresowania, znaczy podstawić na miejsce dziecka człowieka dorosłego i w ten sposób osłabić jego intelektualną ciekawość i ruchliwość, niweczyć inicjatywę oraz zabijać chęć do pracy. Natomiast zbytnio ulegać zainteresowaniom znaczy popierać przemijające na niekorzyść trwałych.

Stanowisko i poglądy pedagogiczne Johna Deweya potwierdzają, iż w sytuacji, gdy dziecko jest zaciekawione pewnymi rzeczami i znalazło sobie pole działania występuje zjawisko samowzamacniania danych zainteresowań. Z kolei samowzmacnianie

204 Z. Pietrasiński, op.cit., s.177 i n.

205 A. Gurycka, Rozwój i kształtowanie zainteresowań, WSiP, Warszawa 1989, s. 156.

206 Tamże, s. 169.

207 S. Wołoszyn, Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, PWN, Warszawa 1966, t.-3, s. 174 i n.

zainteresowań stanowi dowód, że mamy do czynienia nie tylko z dojrzałą formą zaciekawień o wyspecjalizowanych bodźcach, a więc z faza pierwszą pojawienia się zainteresowania, lecz z ich zupełnie dojrzałą postacią. W tej dojrzałej postaci zainteresowanie jest autonomiczne, odporne na trudności poznawcze.

Dzieje się tak dlatego, że wzrastająca wiedza i doświadczenia badawcze, a także konsekwentnie stosowany w przypadku kierowania rozwojem nowych zainteresowań trening podstawowych dla danej dziedziny czynności badawczych, oraz wzmacnianie satysfakcji z osiągnięć poznawczych sprawiają, iż człowieka zaczyna sam formułować problemy badawcze.²⁰⁹

Zainteresowanie danym przedmiotem jest gotowością do intelektualnego zajmowania się nim, zainteresowanie jest motywem wyuczonym, który pobudza jednostkę do działania zgodnie z nim, zainteresowanie jest to tendencja bądź skłonność człowieka polegająca na skierowaniu lub skupieniu zamiarów na jakimś przedmiocie.²¹⁰

Wchodząc w rolę nauczyciela chcącego kształtować zainteresowania, pierwszym krokiem, który powinien uczynić nauczyciel, musi być dokonanie wyboru problemu centralnego, jaki ma stać się przedmiotem zainteresowań uczniów.²¹¹ Ponieważ zadaniem nauczania jest popierać rozwój zainteresowań B. Nawroczyński²¹² zwraca uwagę na: 1) skierowanie zainteresowań na dobra kulturalne i wartości moralne, społeczne, poznawcze i etyczne, 2) ustalenie kierunku zainteresowań, 3) uczynienie ich samorzutnymi, to jest takimi, które szukają własnego przedmiotu, gdy go nie ma, nie zaś reagują tylko na bodźce zewnętrzne.

Jeśli kierujemy rozwojem zainteresowań przede wszystkim uprzywilejowujemy pewne bodźce. Częściej doprowadzamy do kontaktu z nimi, wyczuwamy i wzmacniamy te sposoby postępowania, które są dla nich najbardziej charakterystyczne, podkreślamy wartość uzyskanych efektów poznawczych, czyli wzmagamy satysfakcję. Bez wzmocnień tego typu pozostają zaciekawienia odnoszące się do innych dziedzin zjawisk niż wyznaczony kierunek kształtowanego zainteresowania.²¹³

Można wykazać zależność występowania zainteresowań od programu nauczania szkolnego przez stwierdzenie, że dla różnych dziedzin treści zainteresowań zależność ta będzie odmienna. Ogólnie jednak nauczanie szkolne zwiększa i wzbogaca różnorodnymi

209 A. Gurycka , op.cit., s. 171 - 173.

210 A. Gurycka , op.cit., s. 31.

211 A. Gurycka , op.cit., s. 207.

212 B. Nawroczyński, Zasady nauczania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s.145 i n.

213 A. Gurycka , op.cit., s. 170.

treściami wiedzę uczniów, a tym samym tworzy szansę ujawnienia się nowych zainteresowań. Oddziaływanie programu nauczania, tworząc możliwości dla powstania nowych zainteresowań u uczniów, nie reguluje jednak wpływu innych czynników na kształtowanie się zainteresowań, takich jak płeć, oddziaływanie środowiska społecznego, wiek.²¹⁴ Pomimo tego F. Herbart²¹⁵ podkreśla, że zainteresowanie jest tym rodzajem aktywności umysłowej, którą nauczanie ma wywołać; przy tym nie może się ona ograniczać tylko do samej wiedzy.

Podstawowym zagadnieniem dla budzenia zaciekawień jest dostarczenie odpowiednich bodźców. Bodźcami takimi są sytuacje problemowe, a zatem takie, w których tkwi coś nowego – niejasnego, dziwnego, konfliktowego, co nie tylko zwróci uwagę jednostki, lecz pobudzi ją do czynności poznawczych. Przy kształtowaniu zainteresowań niezmierne ważne jest, aby problemy, które pobudzają aktywność poznawczą wychowanka, czy to w postaci pytań jawnych czy utajonych, pochodziły z tej dziedziny rzeczywistości, którą uczyniono przedmiotem zainteresowania.²¹⁶

Inną formą tworzenia sytuacji problemowych do budzenia zaciekawień stanowią różnego typu demonstracje, pokazy, obrazy, filmy. Uczeń, który obserwuje eksperymentalnie wytworzone nieznane mu lub zaskakujące zjawisko, staje wobec

„niemego pytania”, wobec problemu, który bądź pytaniem wychowawcy zostanie określone, bądź wymaga sformułowania pytania dla samego siebie. Podobną rolę spełniają różnego rodzaju testy zawierające nowe czy niezwykłe informacje, ewentualnie luki lub niedorzeczności.²¹⁷ W zakresie sztuki budzenia zainteresowań wchodzi także umiejętność cieszenia się swymi i cudzymi nawet drobnymi osiągnięciami, jeżeli są samodzielne i niebanalne.

Przebieg procesu kształtowania zainteresowań wymaga atmosfery życzliwości, szacunku dla tego, u którego zainteresowania chcemy kształcić, umiejętności dyskretnego kierowania uwzględniającego dużą samodzielność wychowanka oraz jego prawo do prób i błędów. Szczególnie bezpośredniość i wysoka temperatura wzajemnych ustosunkowań potrzebna jest w pierwszej fazie kształtowania zainteresowań.²¹⁸ Ważnym czynnikiem procesu kształtowania nowych zainteresowań, czwartym już obok stawiania ucznia wobec problemu i udzielania wskazań oraz tworzenia warunków dla samodzielnej pracy

214 A. Gurycka , op.cit., s. 150 i n..

215 S. Wołoszyn, Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, PWN, Warszawa 1966, t.-2, s. 109.

216 A. Gurycka , op.cit., s. 181-187.

217 Tamże, s. 185.

eksploracyjnej – jest wzmacniane efektów pracy badawczej ucznia nawet, jeśli są niepełne.²¹⁹

A więc w kształtowaniu zainteresowań istotne są sytuacje problemowe, stosowane przez nauczyciela formy wyzwalające zaciekawienie, umiejętności docenienia swoich dotychczasowych osiągnięć, ale i również postawa nauczyciela. Elementem, o którym zapominają nauczyciele w swojej pracy dydaktycznej to osobisty przykład, chęć pokazania swoich osiągnięć. Bo przecież kształtowanie zainteresowań u uczniów jest łatwiejsze, gdy nauczyciel jest pasjonatem tej dziedziny, którą pragnie zaciekawić swoich podopiecznych.