Sukces to integralny element życia każdego człowieka, mierzony różną miarą, przyjmujący różne wartości i kategorie. Obecny w wielu sferach życia ludzi dla każdego jest inny, przez każdego inaczej doświadczany i postrzegany. Sukces to realizacja misji przy jednoczesnym wykorzystaniu własnego potencjału i możli‑
wości. To cel, który sobie wyznaczamy, do którego dążymy, który urzeczywistnia‑
my, stając się jego integralną i nieodzowną częścią.
Owym sukcesem, jego kategoriami i miarą zajął się Zenon Gajdzica w pu‑
blikacji pt. Kategorie sukcesów w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej1. To kolejna praca naukowa tegoż autora z zakresu edukacji integracyjnej, który od lat prowadzi badania dotyczące edukacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz kształcenia integracyjnego i inkluzyjnego. Jest ona kontynuacją rozważań podjętych we wcześniejszej publikacji pt. Sytuacje trudne w opinii nauczycieli klas integracyjnych, do której autor wielokrotnie się odwołuje.
Skonstruowanie koncepcji edukacji integracyjnej to główny cel autora, moż‑
liwy do osiągnięcia dzięki studium nad sukcesami szkoły czy też klasy integra‑
cyjnej widzianej oczyma nauczycieli. Gromadzenie danych odbywa się w rzeczy‑
wistości szkoły integracyjnej, jest więc zbiorem spostrzeżeń, wielu opinii i sądów nauczycieli współtworzących ową rzeczywistość. Badanie zostało osadzone w paradygmacie poznania, co kształtowane jest przekonaniami i odczuciami
1 Z. Gajdzica: Kategorie sukcesów w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej. Wyd. 2. Kraków 2014, ss. 255.
badanych wobec świata i tego, jak należy go rozumieć i badać. To w środowisku szkolnym kreuje się świat integracji, a nauczyciele, w tym przypadku badani, są autorami i współtwórcami danego świata, dlatego ich stanowisko, praktyka i spostrzeżenia są niezwykle ważnym elementem w rozumieniu koncepcji edu‑
kacji integracyjnej.
W pierwszej części książki autor skupia uwagę czytelnika na kategorii sukcesu w badaniach pedagogicznych. Warto zauważyć, iż zmieniająca się rzeczywistość zmusza do częstszego używania nowych kategorii, dawniej już pominiętych czy zaniechanych pojęć, stosowanych do prezentacji edukacji osób niepełnospraw‑
nych. Dziś niepełnosprawność odchodzi od modelu indywidualnego, przeobra‑
żając się w obszar relacji społecznych, co daje niesamowite możliwości osobom niepełnosprawnym w rozwoju własnych umiejętności, talentów, aspiracji czy potencjału. W moim, jak i w autora odczuciu najważniejsza jest zmiana myśle‑
nia ludzi w kierunku postrzegania osób z ograniczoną sprawnością i spojrzenie na nich jako na ludzi wartościowych. Być może droga do całkowitego zaprzesta‑
nia marginalizacji osób niepełnosprawnych jest jeszcze daleka, niemniej jednak można zauważyć już pewnego rodzaju uspołecznienie różnorodnych idei, kon‑
cepcji, paradygmatów będących częścią i składową pedagogiki specjalnej oraz jej pokrewnych nauk. Owe uspołecznienie to nic innego jak zaakceptowanie paradygmatów istniejących w danej społeczności. Samo przyjęcie paradygma‑
tu jako impulsu do przemian jest praktycznie niemożliwe. Ważnym elementem składowym jest upraktycznienie teorii w badaniach pedagogicznych, gdyż teo‑
ria i praktyka, wzajemnie się przenikając, są wzmocnieniem do wprowadzenia zmian.
Wracając do pojęcia sukcesu, który towarzyszy autorowi w każdej podejmo‑
wanej próbie badań czy refleksji, jest on odmienny i każdy człowiek mierzy go swoją własną miarą wartości, wierzeń, przekonań; jest on indywidualnym poczu‑
ciem samorealizacji. Nasze wyobrażenie o sukcesie zmienia się wraz z rozwojem otaczającego nas świata. Dla jednych są to sprawy przyziemne i dotyczące bo‑
gactwa, jednak dobrze byłoby, gdyby chodziło o bogactwo duchowe, bogactwo poczucia, że jest się człowiekiem spełnionym, człowiekiem uspołecznionym, bę‑
dącym dla drugiego człowieka — CZŁOWIEKIEM.
Warta uwagi jest kategoria sukcesów w pracy z osobami niepełnosprawnymi, która nie jest kategorią łatwą, a w pedagogice specjalnej uznaje się ją za praktycz‑
nie nieistniejącą. Można zauważyć, iż pedagodzy w pracy z uczniami niepełno‑
sprawnymi osiągają je tylko częściowo, realizując postawione sobie cele etapowe, są to więc ich obustronne małe bądź duże zwycięstwa uwarunkowane rozmiarem trudu, wykorzystaniem i eksploatacją własnych sił i umiejętności. Przełamywanie własnych barier dla osób o zmniejszonej sprawności jest celem, do którego reali‑
zacji potrzebują bardzo wielu wzmocnień, przede wszystkim z otaczającego ich świata. W przypadku dzieci jest to rzeczywistość szkolna, klasowa, pedagogiczna (relacja uczeń — nauczyciel). Warto więc podejmować inicjatywę włączania dzie‑
ci do środowiska szkolnego, szczególnie ogólnodostępnego z klasami integracyj‑
nymi w celu realizacji integracji i uspołecznienia.
Wywiad narracyjny to technika, którą posłużył się autor w celu zbierania danych w badaniach nad sytuacją osób niepełnosprawnych. Jest ona pewne‑
go rodzaju odzwierciedleniem stanu rzeczy, obrazuje świat takim, jakim widzi i czuje go narrator. Wywiady narracyjne konstruowane są zatem na historiach prezentowanych przez badanego, wyrażają jego stanowisko, są osobnicze i nie‑
powtarzalne. Badanych uznajemy za współtwórców danej rzeczywistości, gdyż biorą oni udział w interpretacji i relacjonowaniu wyników badań. Jak wiadomo, pedagogika specjalna jest nauką wieloaspektową, dobrze jest więc dobrać metodę badań sprzyjającą oglądowi ogólnemu.
Uczestniczący w badaniach nauczyciele prezentowali pozytywne stanowiska, zwracając uwagę na wartość pracy integracyjnej, tworzenia klas integracyjnych, współpracę z dziećmi oraz ich rodzicami. Bardzo ważną stała się kwestia współ‑
uczestniczenia i współdziałania dzieci zdrowych z dziećmi niepełnosprawnymi.
Jak wynika z badań prowadzonych przez autora, rodzice zdrowych uczniów coraz częściej decydują się na umieszczenie dziecka w klasie integracyjnej, chcąc na‑
uczyć go ludzkiej pomocy, współtowarzyszenia czy empatii. Właśnie te cechy są zauważane i kształtowane u dzieci uczestniczących w środowisku integracyjnym.
Myślę, że to już ogromny sukces edukacji integracyjnej w czasach, w których do‑
minuje przemoc, a dzieci z każdej strony narażone są na atak nieodpowiednich i zaburzonych zachowań.
Kolejnym sukcesem prezentowanym przez respondentów są wysokie osią‑
gnięcia uczniów niepełnosprawnych, którzy mając trudności w jednej ze sfer (np. manualnej), w drugiej są zawodowcami i zdobywają doskonałe wyniki, często odbiegające od osiągnięć przeciętnego ucznia. Przekładają się one na całokształt pracy nie tylko ucznia czy nauczyciela, ale i całej klasy, która final‑
nie wypada najlepiej na tle innych (zwykle ogólnokształcących) klas. Zwrócono również uwagę na wysokie wyniki testów kompetencji (przeprowadzanych po trzeciej klasie szkoły podstawowej). Owe osiągnięcia są zawsze zwieńczeniem ciężkiej pracy nauczyciela współpracującego z nauczycielem wspomagającym oraz dobrej relacji z rodzicami dziecka, którzy współtworzą jego świat poza murami szkoły.
W prezentowanych wypowiedziach nauczycieli zabrakło miejsca na dostrze‑
żenie sukcesu wychowawczego, na co autor zwrócił szczególną uwagę. Sukces dydaktyczny nie może przesłaniać sukcesu wychowawczego, wręcz przeciwnie
— powinien być komplementarny, a co najważniejsze osiągany nie tylko przez nauczycieli, uczniów czy szkołę, ale również przez samych rodziców uczniów niepełnosprawnych, którzy obowiązkami wychowawczymi obarczają często na‑
uczycieli. Wychowanie powinno być nadrzędnym celem podejmowanych dzia‑
łań, natomiast w przypadku osób niepełnosprawnych winno być wzmacnianiem ich podmiotowości.
Kolejnym studium podjętym przez autora jest odpowiednia charakterystyka niepełnosprawności, jej klasyfikacja i zastosowanie daleko idącej pomocy, terapii, wsparcia oraz kształtowania i rozwijania umiejętności przez specjalistów z danej dziedziny zaburzeń. Wielostronny rozwój dziecka zachodzi dzięki zamierzonemu działaniu, dzięki różnorakim procesom, zaś klasy integracyjne wypełniają prze‑
strzeń między środowiskiem szkoły ogólnodostępnej a szkołą specjalną. Mają one nieco inny charakter, niemniej jednak można zauważyć wiele elementów wspól‑
nych z obydwoma rodzajami szkolnictwa. Znaczącą rolę w klasie integracyjnej odgrywa nauczyciel wspierający, który jest niejako współorganizatorem procesu kształcenia uczniów niepełnosprawnych, nie tylko w środowisku szkolnym, ale również pozaszkolnym. W toku edukacji niejednokrotnie staje się on rzeczni‑
kiem osoby niepełnosprawnej.
W swojej książce autor przedstawił dwie koncepcje integracji: rehabilitacyj‑
ną i uspołeczniającą. W pierwszej z nich znajdujemy ważny element, którym jest specjalna potrzeba edukacyjna uczniów, rozumiana jako pochodna zaburzeń w ich rozwoju. Wynika z tego, że pozycja specjalistów, a w tym również peda‑
gogów specjalnych jest kluczowa i warta uwagi. Korygowanie i kompensowanie determinują kategorie współpracy i współdziałania. Koncepcja ta jest bliska edu‑
kacji specjalnej, ponieważ organizacja pracy z uczniem (klasyfikacja zaburzeń, dobór specjalistów) przebiega bardzo podobnie jak w szkolnictwie specjalnym.
Koncepcja integracji uspołeczniającej osób niepełnosprawnych jest niezwy‑
kle ważnym elementem nie tylko w procesie edukacji, ale również w toku przy‑
stosowania do życia w społeczności rodzinnej, szkolnej, lokalnej, dlatego już od najmłodszych lat należy budować tożsamość dziecka, by dorastając, miało po‑
czucie bycia potrzebnym i użytecznym społecznie. Warto podejmować różnego rodzaju inicjatywy uczące współżycia, współdziałania i współpracy pełnospraw‑
nych z niepełnosprawnymi. To na rodzicach, nauczycielach i pedagogach spe‑
cjalnych spoczywa obowiązek kształtowania ważnej wartości, jaką jest tolerancja, by w każdej sferze życia była ona przekazywana z pokolenia na pokolenie. Autor w koncepcji uspołecznienia zachęca do podjęcia inicjatywy tworzenia wspólnoty grupy integracyjnej, która pomaga w budowaniu relacji, spójnego repertuaru ról i jest nieodzownym warunkiem współtworzącym kulturę edukacji.
Książka Kategorie sukcesów w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej skierowana jest za‑
równo do obecnych, jak i przyszłych pedagogów szukających koncepcji integracji na drodze edukacji ogólnej i specjalnej. To pełen wskazówek poradnik ukazujący umiejętności opracowania celu kształcenia, doboru odpowiednich technik, me‑
tod czy form organizacji zajęć w pracy z uczniem niepełnosprawnym. Wskazuje niezwykle ważne na drodze edukacji powiązania w relacjach nauczyciel — na‑
uczyciel wspierający — pedagog specjalny — specjalista — terapeuta — uczeń niepełnosprawny — rodzic. Ukazuje, iż sukcesem klasy integracyjnej nie są tylko wysokie wyniki w nauce i konkursach szkolnych, ale przede wszystkim
wychowanie na płaszczyźnie społeczności klasowej, jak również na płaszczyź‑
nie bycia człowiekiem pełnym empatii z poczuciem współtworzenia środowiska klasy integracyjnej. Sukcesem kształcenia specjalnego jest więc dochodzenie do wiedzy ucznia pełno ‑ czy niepełnosprawnego jako procesu, w którym następuje wewnętrzna organizacja doświadczanego świata, gdzie paradygmat integracji łą‑
czenia osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi odgrywa priorytetową i nad‑
rzędną rolę na różnych płaszczyznach życia społecznego.
Agnieszka Cieślar