Rola dzieła sztuki w przeżyciu estetycznym
1. Pojęcie dzieła sztuki
Zanim przejdę do przybliżenia pojęcia dzieła sztuki, muszę wspomnieć o orientacjach interpretacyjnych dzieł sztuki, warunkują one bowiem sposób in‑
terpretacji tego terminu.
Autonomizm, nazywany inaczej formalizmem, to orientacja odnosząca się do stworzonej przez Heinricha Wölfflina koncepcji historii sztuki bez nazwisk.
W autonomizmie nie bierzemy pod uwagę ani czasu powstania dzieła, ani uwa‑
runkowań społecznych czy nawet artysty i jego biografii. Interpretując dzieło sztuki należy skupić się przede wszystkim na jego zmysłowym odbieraniu oraz na kompozycyjno ‑formalnych aspektach. W tym nurcie interpretacyjnym odnaj‑
duje się przede wszystkim abstrakcjonizm, czyli sztuka nieprzedstawiająca. Kolor, płaszczyzna, faktura, plama i linia, pobudzające wyobraźnię i rozbudzające wraż‑
liwość zmysłową, stanowiące czystą materię sztuki, sprzyjają formalizmowi2. Przeciwstawny do autonomizmu jest emanacjonizm związany z filozofią Georga W.F. Hegla oraz z jej interpretacją przez Instytut Warburga. W tej orien‑
tacji mamy do czynienia z nierozłącznością sztuki i kultury. Istotny jest więc kon‑
tekst, w jakim występuje i z jakiego wyrosło dane dzieło sztuki. Emanacjonizm zakłada, iż sztuka jest integralną częścią całej kultury i pozostaje w ścisłej relacji z myślą intelektualną, religijną, filozoficzną, a także z mentalnością i obyczajowoś‑
cią, a interpretacja dzieła sztuki zawsze związana jest z umiejscowieniem owego dzieła w pewnej przestrzeni kulturowej, w pewnym kontekście3.
Zdecydowanie skłaniam się do interpretacji dzieła sztuki w orientacji ema‑
nacjonizmu. Dzieło sztuki to twór kulturowy, który jest charakterystyczny dla danego czasu4. Nie byłaby możliwa właściwa interpretacja np. obrazu Hołdu pru‑
skiego Jana Matejki, gdyby nie znajomość kontekstu historycznego. Choć orien‑
tacja formalizmu jest uzasadniona w przypadku sztuki nieprzedstawiającej, gdyż zinterpretowanie takiego dzieła w orientacji emanacjonizmu byłoby niemożliwe.
W tym miejscu można wysunąć pierwszą definicję dzieła sztuki rozumianego jako przedmiot badawczy określany ze względu na swoją odmienność w stosun‑
ku do przedmiotów niebędących dziełem sztuki, a także na związek i analogię z innymi dziełami sztuki, biorąc pod uwagę aspekt wartości estetycznych. Dzie‑
ło sztuki istnieje zarówno w rzeczywistości fizycznej, jak również w społecznej, z którą utrzymuje związek dzięki swojej podstawie bytowej oraz zawartości hu‑
manistycznej5.
2 R. Solik: Pejzaże sztuki, konteksty sztuki. Cieszyn 2007, s. 32—33.
3 Ibidem, s. 33—34.
4 M. Olczak: Trening Twórczości — współczesna i efektywna forma wychowania przez sztu‑
kę…, s. 35.
5 Ibidem.
Istnieje wiele teorii stworzonych przez filozofów, estetyków, socjologów, które skupiają się na pojęciu dzieła sztuki, na tym czym jest owe dzieło. W artyku‑
le przedstawię kilka z nich, aby pokazać, jak zmieniało się podejście do dzieła sztuki, patrząc na nie nie tylko przez pryzmat różnych dziedzin nauki, ale także przez pryzmat czasu.
Z antyku wywodzi się najstarsza teoria nazywana mimesis, co w języku grec‑
kim oznacza imitację. Współcześnie słowo imitacja używane jest zamiennie ze słowem kopia, natomiast teoria mimesis odnosi się nie do kopiowania, a do na‑
śladowania. W V w. p.n.e. zaczęto termin ten łączyć z filozofią, przez co mime‑
sis rozumiano jako odtwarzanie świata zewnętrznego, zaś Demokryt rozumiał to jako naśladowanie rzeczywistości. Dla Sokratesa i Arystotelesa dzieło sztuki było tylko odbiciem rzeczywistości odbieranej za pomocą zmysłów. W XIX w.
teoria mimesis została zmodyfikowana i oznaczała naturalizm, którego esencją było nie tyle wierne odtwarzanie rzeczywistości, co odkrywanie jej w znaczeniu naukowym. Nurt ten w sztukach plastycznych zapoczątkował Gustave Courbet6. Teoria mimesis zakłada więc, że dzieło sztuki stworzone zostało poprzez ekspre‑
sję w kontekście naśladowania zmysłów, ale również możemy je rozumieć jako naśladowanie natury — kreacjonizm czy dosłowne przedstawienie rzeczywistości
— naturalizm oraz rozwinięcie naturalizmu traktujące dzieło sztuki jako doku‑
ment rzeczywistości — weryzm7.
Druga teoria została stworzona przez zwolenników socjologizmu estetyczne‑
go. Dzieło sztuki rozumiane jest jako wytwór zbiorowej świadomości, co możemy powiązać z orientacją emanacjonizmu. W tej koncepcji dzieło sztuki związane jest z rozwojem społeczeństwa i przemianami kulturowymi. Według Hippolyte Taine powstaje ono na skutek oddziaływania czynników zewnętrznych, pozaarty‑
stycznych, a najważniejszym z nich jest czynnik społeczny. John Dewey posuwa się o krok dalej i wysuwa twierdzenie, jakoby dzieło sztuki było przede wszystkim zjawiskiem społecznym. Dla Dewey’a dzieło sztuki to część zbiorowej świadomoś‑
ci, nie widzi on różnicy pomiędzy treścią dzieła a treścią życia8.
Roman Ingarden, przedstawiciel filozoficznego nurtu fenomenologii, traktuje dzieło sztuki jako intencjonalny byt, który posiada wiele konkretyzacji. Każdy od‑
biorca może dokonać wielu konkretyzacji jednego dzieła, ponieważ każde dzieło posiada wiele miejsc niedookreślonych9. Dzieło sztuki jest przedmiotem material‑
nym, ale jego istotą jest akt twórczy artysty i odbiór dzieła przez odbiorcę10.
6 W. Tatarkiewicz: Mimesis. W: Dictionary of the History of Ideas. T. 3. Red. P.P. Wiener.
Nowy Jork 1973, s. 225—226. http://xtf.lib.virginia.edu/xtf/view?docId=DicHist/uvaBook/tei/Dic Hist3.xml;chunk.id=dv3 ‑27 [data dostępu: 27.06.2013].
7 M. Olczak: Trening Twórczości — współczesna i efektywna forma wychowania przez sztu‑
kę…, s. 35.
8 Ibidem.
9 R. Ingarden: Studia z estetyki. T. 2. Warszawa 1958, s. 275—278.
10 Ibidem, T. 3. Warszawa 1970, s. 23—24.
Kolejna teoria powstała w połowie XIX w. i kształtowała się aż do II wojny światowej. Psychologizm estetyczny zakłada, iż dzieło sztuki to nie sama postać fizyczna. To przedmiot, który posiada cząstkę myśli i uczuć artysty. Dzieło sztuki nie istnieje, jeśli odbiorca nie przeżywa go w sposób bezinteresowny. Psycholo‑
gizm estetyczny zakłada, iż nie każdy pojmuje piękno w ten sam sposób, jednak u każdego odbiorcy występują zbliżone stany psychiczne w kontakcie z danymi przedmiotami, domniemanymi dziełami sztuki. Ten stan psychiczny został na‑
zwany kontemplacją estetyczną. Swoją wersję psychologizmu estetycznego pro‑
ponował Benedetto Croce. Pojmował on dzieło sztuki w ujęciu idealistycznym
— jako przedmiot czysto duchowy, byt idealny11.
Étienne Souriau oraz Leon Chwistek pojmowali dzieło sztuki jako przed‑
miot wieloaspektowy. Dla francuskiego filozofa dzieło sztuki jednocześnie ist‑
nieje jako byt fizyczny, byt fenomenalny, byt przedmiotowy oraz byt transcen‑
dentny. Byt fizyczny to nic innego jak tworzywo, z którego zbudowane jest dzieło sztuki. Byt fenomenalny to według Souriau zharmonizowany układ ja‑
kości zmysłów. Przedstawione w dziele sztuki przedmioty to byt przedmiotowy, zaś bytem transcendentnym filozof określa wartość estetyczną zawartą w da‑
nym dziele, która nadaje mu sens. Chwistek, polski malarz, filozof i teoretyk sztuki, który był przedstawicielem pluralizmu ontologicznego, pojmował dzieło sztuki jako przedmiot składający się z rzeczywistości rzeczy, rzeczywistości fi‑
zykalnej, rzeczywistości wrażeń i wyobrażeń. Pierwsza z nich określana bywa rzeczywistością popularną, ponieważ przedstawia rzeczy w taki sposób, jak są rozumiane potocznie — prymitywne dzieła sztuki. Rzeczywistość fizykalna, inaczej naukowa, przedstawia wiedzę o przedmiotach, czyli to, co artysta widzi w rzeczywistości, odtwarza rzeczywistość i dodaje do niej swoją wiedzę na jej temat — realistyczne dzieła sztuki. Rzeczywistość wrażeń to rzeczywistość psy‑
chologiczna — impresjonistyczne dzieła sztuki, które zawierają w sobie pew‑
ną chwilę, a rzeczywistość wyobrażeń to coś hipotetycznego, futurystycznego, pewna wyobrażona idealność i przyszłość. Pisząc o prymitywizmie, realizmie, impresjonizmie czy futuryzmie nie mam na myśli stylów w sztuce, lecz koncep‑
cję wielości rzeczywistości opisaną przez Chwistka, w której mają one szerokie znaczenie12.
Filozofowie, socjologowie, estetycy, malarze, teoretycy sztuki przez wieki zajmowali się stworzeniem teorii najlepiej oddającej sens dzieła. Choć opisane powyżej koncepcje różnią się od siebie, z pewnością można wyciągnąć pewne elementy wspólne. Przede wszystkim dzieło sztuki to nie sama materia, na której ono powstaje, a więc obraz to nie samo płótno. Dzieło sztuki tworzone jest przez artystę, ale ważną rolę w jego odbiorze pełni sam odbiorca, a także jego przeżycia,
11 M. Olczak: Trening Twórczości — współczesna i efektywna forma wychowania przez sztu‑
kę…, s. 36.
12 Ibidem, s. 36—37.
doświadczenia czy wiedza. W każdej z teorii dzieło sztuki ma poruszyć odbiorcę, wywołać w nim przeżycie estetyczne.