Założenia teoretyczne

1.1. Zabawa w ujęciu teoretycznym

Zabawa jest najstarszą formą aktywności. Holenderski historyk, Johan Hui‑

zinga, ujmuje zabawę jako pierwotne zjawisko, na którego gruncie wyrasta kul‑

tura. Należy przez to rozumieć, że „kultura ma w swoich pierwotnych stadiach coś zabawowego, że pojawia się w formach i nastroju zabawy”³. Z kolei w uję‑

ciach przedstawicieli psychologii i pedagogiki, zabawę z reguły traktuje się jako jedną z postaci działalności ludzkiej. Tę autonomiczną postać zwykle przeciw‑

stawia się pracy jako typowej formie działalności dorosłych. Zdaniem polskiego pedagoga — Wincentego Okonia — „[…] zabawę pojmuje się jako czynność, w której osobnik bawiący się, a przede wszystkim dziecko, osiąga przyjemność przez sam przebieg czynności, niezależnie od tego czy ta czynność ma w konse‑

kwencji jakiś uświadomiony czy nieuświadomiony cel”⁴. Okoń wskazuje także na dobrowolność zabawy: „Wszelka zabawa jest natomiast czynnością wolną, gdyż uczestniczy się w niej nie dla jakiegoś pożytku”⁵. Praca, nauka i zabawa to naj‑

ważniejsze czynności ludzkie, przy czym każda z nich dominuje w innym okresie życia człowieka: zabawa w wieku przedszkolnym (do 6.—7. roku życia). Każda z tych dominujących czynności ma znaczenie dla innych, na przykład uczenie się ma miejsce już w zabawie: „[…] zabawa, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, zastępuje dzieciom wszystko: jest zabawą, ale zarazem i pracą, i uczeniem się, i działalnością społeczną”⁶. Okoń podkreśla, że zabawa jest elementem wycho‑

wania zarówno w rodzinie, jak i w innych instytucjach⁷.

3 W. Okoń: Zabawa a rzeczywistość. Warszawa 1995, s. 12.

4 Ibidem, s. 13.

5 Ibidem.

6 Ibidem, s. 14.

7 Ibidem, s. 31.

Sposób zabawy w bogactwie zjawisk zawiera szeroki obszar badawczy dla róż‑

nego rodzaju refleksji naukowej.

1.1.1. Spojrzenie Lwa Wygotskiego

Przykładem ciągle świeżego podejścia do zabawy jest ujęcie Lwa Wygotskie‑

go, twórcy kulturowo ‑historycznej teorii rozwoju psychiki. W ogólnym opisie działalności zabaw Wygotski wskazał zdolności dziecka do tworzenia wyobra‑

żonej sytuacji, której źródło widział w obszarze afektywnym. Podkreślając emo‑

cjonalny charakter zabawy, twierdził, że u podstaw jest tendencja do realizacji pragnień, które nie mogą być spełnione w rzeczywistym świecie, otwierając tym samym drogę do wyobraźni. Dla dziecka w wieku przedszkolnym dobrą szkołą społecznego uczenia się są zabawy. Zdaniem Wygotskiego szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkryć reguły z nimi związane. W tym ujawnia się inny jeszcze aspekt — socjalizującego znaczenia zabawy w rozwoju dziecka.

Otóż w zabawie dziecko nie działa zgodnie z narzuconymi regułami, ale samo je ustanawia i im podporządkowuje swoje działanie⁸.

Dla Wygotskiego zabawa była sytuacją, w której dziecko zachowuje się bar‑

dziej dojrzale niż w innych sytuacjach: „W zabawie dziecko jest jakby o głowę wyższe od siebie samego”⁹. W wymyślonej zabawie dzieci mogą pracować na szczycie ich strefy najbliższego rozwoju. Strefa najbliższego rozwoju obejmuje zadania, które nie mogą być wykonane samodzielnie przez dziecko, lecz przy wsparciu osoby bardziej doświadczonej.

1.1.2. Spojrzenie Jeana Piageta

Zabawa i naśladowanie są bardzo ważne dla rozwoju w okresie niemowlęc‑

twa i wczesnego dzieciństwa. Jean Piaget zauważa, że zabawa stanowi prawie czystą asymilację, bez jakiejkolwiek próby przystosowania się do rzeczywistości zewnętrznej. Przeciwieństwem tego jest imitacja dziecka będąca próbą dostoso‑

wania się do rzeczywistości zewnętrznej: „Piaget uznaje, że gdy dzieci bawią się, robią to przede wszystkim dla przyjemności, które daje im zabawa […]. Nato‑

8 L. Vygotsky: The Development of Higher Psychological Processes. Boston—London 1978, s. 102.

9 Personal, social and emotional development of children. Ed. P. Barnes. Oxford 1995, s. 241—

242.

miast celem naśladowania nie jest przyjemność, tu dziecko kopiuje działania innej osoby w celu zrozumienia charakteru tego działania”¹⁰. Asymilacja i akomodacja są zawarte w interakcji, która łączy indywidualność dziecka z jego środowiskiem i rzeczywistością.

1.1.3. Spojrzenie Ingrid Pramling Samuelsson

Ingrid Pramling Samuelsson i Maj Asplund Carlsson zauważyli, że zabawa stanowi ważny aspekt w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym. Ich badania potwierdziły, że dzieci nie zawsze rozróżniają zabawę i uczenie się: „Niektóre dzieci, które uczestniczyły w pedagogice, gdzie zabawa i nauka były zintegro‑

wane, nawet nie rozróżniły zabawy i nauki, gdy zostały zapytane o to w szkole podstawowej”¹¹. W stosunku do dzieci w wieku szkolnym, dzieci w wieku przed‑

szkolnym reprezentują wolność wyboru: mogą swobodnie wybierać między ma‑

teriałami i różnymi formami zabawy. Sytuacje najbardziej korzystne dla zabawy następują wtedy, gdy dzieci mogą bawić się bez stałego zakłócenia, są wspierane przez nauczyciela i mają dostęp do materiałów, które wzbogacają ich zabawy¹².

1.2. Umiejętności społeczne

1.2.1. Punkt widzenia Jeana Piageta

Piaget twierdził, że istnieją dwa procesy socjalizacji i że jeden, z punktu wi‑

dzenia rozwoju społecznego, jest ważniejszy od innych. Stwierdził, że dzieci so‑

cjalizują się inaczej wśród rówieśników niż osób dorosłych. Uważał, że wyższość dorosłych czasami utrudnia dyskusję i współpracę, podczas gdy równość wśród dzieci sprzyja interakcjom społecznym, które mają pozytywny wpływ na socja‑

lizację dziecka¹³.

10 Ibidem, s. 239.

11 I.P. Samuelsson, M.A. Carlsson: The Playing Learning Child: Towards a pedagogy of early childhood. „Scandinavian Journal of Educational Research” 2008, Vol. 52, No. 6, s. 623—641.

12 S. Sheridan, I.P. Samuelsson: Children’s Conceptions of Participation and Influence in Pre ‑ school. A perspective on pedagogical quality. „Contemporary Issues in Early Childhood” 2001, Vol. 2, No. 2, s. 178.

13 J. Piaget: To Understand is to Invent. The future of education. New York 1973, s. 53.

Piaget wyróżnił trzy główne etapy zabawy dzieci. Jednym z nich jest etap obejmujący dzieci w wieku 3—6 lat (etap przedoperacyjny teorii rozwoju po‑

znawczego). Charakterystyczne cechy tego etapu to: wykorzystanie obiektów i działań symbolicznych w swojej wymyślonej zabawie (np. patyk może stać się różdżką) oraz egocentryczność, która charakteryzuje się niezdolnością do widze‑

nia lub brania pod uwagę punktu widzenia innej osoby. Zabawa stwarza sytuacje, podczas których różniące się i przekonane o własnej racji dzieci spotykają się i dzięki temu zaczynają coraz bardziej rozumieć, że inni także mają pomysły (na etapie początkowym dzieci nie bawią się razem). Około 7. roku życia dziecko wchodzi w kolejny etap rozwoju i wtedy następuje decentracja jego patrzenia na świat. Zaczyna dostrzegać punkt widzenia innych ludzi¹⁴.

1.2.2. Punkt widzenia Lwa Wygotskiego

Wygotski widział rozwój człowieka jako proces poznawczy, który odbywa się za pośrednictwem interakcji społecznych. Interakcje te stają się możliwe dzięki działaniom praktycznym dziecka, takim jak używanie języka w komu‑

nikacji interpersonalnej i myślenie. Zdaniem Wygotskiego ważnym czynnikiem w procesie rozwoju jest także współpraca z dorosłymi oraz rówieśnikami, jed‑

nakże dodaje on, iż jedyną dobrą opcją takich interakcji jest partnerstwo na polu intelektualnym. Samodzielne poznanie zachodzi także, ale to przy obopólnej pracy dwóch osób dochodzi do skonfrontowania myśli, różnych ocen sytuacji i poglądów¹⁵.