do badania nadziei podstawowej i nadziei na sukces*
1. Kwestionariusz Nadziei Podstawowej
Jak zauważa Jan Cieciuch11, nadzieja w psychologii znalazła swoje miejsce dzięki pracom Erika Eriksona12 (w jego pracach — zdaniem autora — nadzieja pojawiła się po raz pierwszy tak wyraźnie) oraz Charlesa R. Snydera13 (który przyczynił się do renesansu pojęcia nadziei w psychologii). Cieciuch stwierdza:
„Mimo że Erikson i Snyder używają tego samego pojęcia nadziei, ich rozumie‑
nie i koncepcje nadziei są dość odmienne. Trzebiński — współautor narzędzi do pomiaru obu nadziei — mówi w związku z tym o dwóch nadziejach. Pierwszą
11 J. Cieciuch: Nadzieja jako moderator związku poczucia koherencji z preferencjami wartości.
„Fides et Ratio” 2010, nr 2, s. 25—38.
12 E.H. Erikson: Identity and life cycle. New York 1959; Idem: Identity: Youth and crisis. New York 1968; Idem: Tożsamość a cykl życia. Poznań 2004.
13 C.R. Snyder, H.L. Fromkin: Uniqueness: The Human Pursuit of Difference and The Psy‑
chology of Hope. New York 1980; C.R. Snyder, Ch. Harris, J.R. Anderson, S.A. Holleran, L.M. Irving, S.T. Sigmon, L. Yoshinonu, J. Gibb, Ch. Langelle, P. Harney: The will and ways:
development and validation of an individual difference measure of hope. „Journal of Personality and Social Psychology” 1991, vol. 60; C.R. Snyder, B. Hoza, W.E. Pelham, M. Rapoff, L. Ware.
M. Danovsky et al.: The development and validation of the children’s hopescale. „Journal of Pediatric Psychology” 1997, vol. 22, s. 399—421; Handbook of hope theory, measures, and applications. Red.
C.R. Snyder. San Diego 2000; Handbook of positive psychology. Red. C.R. Snyder, S. Lopez. New York 2002; C.R. Snyder: Measuring Hope in Children. W: What Do Children Need to Flourish? Red.
K. Anderson Moore, L.H. Lippman. Washington 2003, s. 61—73.
z nich, wywiedzioną z tradycji Eriksona, nazywa nadzieją podstawową, natomiast drugą, bliższą koncepcji Snydera, określa jako nadzieję na sukces”14.
Nadzieja — zgodnie z rozumieniem tego pojęcia przez Eriksona — to prze‑
świadczenie jednostki o dwóch właściwościach świata (które są ogólne i ze sobą powiązane): „świat jest uporządkowany i sensowny, świat jest generalnie przy‑
chylny człowiekowi”. Przekonania te — należące do prywatnego światopoglądu danej osoby oraz jej własnej teorii świata — są przeważnie słabo zwerbalizo‑
wane; ich werbalizacja, jeśli już ma miejsce, objawia się w „formie społecznie tworzonych i celebrowanych metafor oraz podtrzymujących je instytucji, przede wszystkim religii”15. Jak zauważa Maria Jankowska16 w jednym ze swoich arty‑
kułów, Mariusz Trzebiński i Jerzy Zięba podają trzecią regułę rządzącą światem i tkwiącą w umysłach ludzi (która nie występuje w teorii Eriksona): „sprawiedli‑
wość świata”.
Nadzieja podstawowa nie ma charakteru czysto poznawczego — przejawia się zarówno w prognozowaniu biegu zdarzeń i sposobie ich interpretowania, jak i w uczuciach pojawiających się wobec (tych) zdarzeń17. Nadzieja podsta‑
wowa jest uważana za względnie stabilną strukturę osobowości, kształtującą się we wczesnej fazie rozwoju człowieka, jednak podlegającą pewnym zmianom w ciągu życia. Mechanizmy zmiany poziomu nadziei podstawowej mają inny rodzaj niż mechanizmy zmian opinii i postaw. Jest to spowodowane zarówno wczesną genezą nadziei podstawowej (zgodnie z teorią Eriksona), jak i pozy‑
cji nadziei w globalnej wizji świata (nadzieja jest ważnym składnikiem owej wizji). Aby jednostka zmieniła swoje zdanie na temat sensowności i pozytyw‑
ności świata, musi doświadczyć wydarzeń przełomowych, zarówno w kwestii skali danego przeżycia, jak i jego konsekwencji. Nadzieja podstawowa jest swego rodzaju kompetencją osobowości, wpływającą na dane zachowanie w istotnych sytuacjach życiowych18.
Trzebiński i Zięba są autorami opracowanego w latach 2001—200319 Kwe‑
stionariusza Nadziei Podstawowej BHI ‑1220, Kwestionariusza Nadziei Podstawo‑
wej z 2009 roku BHI ‑R21 oraz — wespół z Mariolą Łaguną — Kwestionariusza
14 J. Cieciuch: Nadzieja jako moderator związku poczucia koherencji z preferencjami wartoś‑
ci…, s. 31.
15 J. Trzebiński, M. Zięba: Kwestionariusz nadziei podstawowej BHI ‑12. Podręcznik. Warszawa 2003, s. 4.
16 M. Jankowska: Nadzieja człowieka w aspekcie wiary i rozumu. http://www.fidesetratio.org.
pl/files/plikipdf/jankowska5.pdf [data dostępu: 18.01.2014].
17 J. Trzebiński, M. Zięba: Kwestionariusz nadziei podstawowej BHI ‑12. Podręcznik…, s. 4.
18 Ibidem, s. 5.
19 J. Trzebiński, M. Zięba: Kwestionariusz BHI. http://nadziejapodstawowa.pl/ludzie/ [data dostępu: 18.01.2014].
20 Idem: Kwestionariusz nadziei podstawowej BHI ‑12. Podręcznik…, passim.
21 Idem: Kwestionariusz BHI…, passim.
Nadziei na Sukces22. Kwestionariusz BHI ‑12 to narzędzie samoopisowe, składają‑
ce się z 12 stwierdzeń. Każdy badany określa, w jakim stopniu zgadza się z da‑
nymi stwierdzeniami, wybierając (poprzez zakreślenie kółkiem danej cyfry od 1 do 5) jedną z możliwych odpowiedzi, znajdującą się na pięciostopniowej skali (od odpowiedzi „zdecydowanie nie zgadzam się”, do „zdecydowanie zgadzam się”). Trzy stwierdzenia mają charakter buforowy, nie bierze się ich pod uwagę obliczając wynik, który jest sumą punktów stanowiącą wskaźnik ogólnego po‑
ziomu nadziei podstawowej (im wynik większy, tym większa nadzieja podstawo‑
wa)23. Autorzy kwestionariusza przeprowadzili liczne badania relacji pomiędzy nadzieją a innymi ważnymi w rozwoju i jakości życia człowieka czynnikami.
Badali oni:
związek nadziei podstawowej ze strategią radzenia sobie w sytuacji straty i nie‑
• powodzenia. Wyniki ich badań potwierdziły ważny i autonomiczny wpływ nadziei podstawowej na adaptacyjność reakcji na trudne sytuacje, pokazały również funkcjonalność nadziei podstawowej (i wiary we własny sukces) w sy‑
tuacji niepowodzenia i nieodwracalnej straty24;
związek nadziei podstawowej z adaptacyjnością bezpośredniej reakcji na sy‑
• tuację trudną; wyniki badań pokazują, iż nadzieja podstawowa jest decydu‑
jącym czynnikiem wpływającym na konstruktywność przeddecyzyjnych pro‑
cesów poznawczych w sytuacji trudnej. Wpływa ona na pozytywne myślenie (o danej sytuacji) oraz pozytywne emocje (pojawiające się wobec sytuacji).
W momencie podejmowania i realizacji decyzji jako reakcji na stratę, istotne są dwa czynniki: poziom nadziei podstawowej oraz poziom wiary w osobisty sukces25;
związek nadziei podstawowej z kryzysem tożsamości: badania wykazały, iż siła • nadziei podstawowej pomaga przezwyciężyć kryzys tożsamości spowodowany przez odrzucenie przez bliskie osoby; osoby posiadające wysoki poziom na‑
dziei podstawowej łatwiej budują swą nową tożsamość26;
związek nadziei podstawowej z rozwojowymi konsekwencjami sytuacji trud‑
• nej; wyniki badań pozwalają potwierdzić hipotezę, iż osoby z silną nadzieją podstawową, częściej od osób o słabej nadziei, zauważają u siebie takie kon‑
sekwencje wynikające z doświadczenia (przeżycia) sytuacji trudnych, które uznać można za rozwojowe27;
korelację nadziei podstawowej mierzonej BHI ‑12 z wybranymi zmiennymi • osobowościowymi:
22 M. Łaguna, J. Trzebiński, M. Zięba: Kwestionariusz nadziei na sukces. Warszawa 2005.
23 J. Trzebiński, M. Zięba: Kwestionariusz nadziei podstawowej BHI ‑12. Podręcznik…, s. 7.
24 Ibidem, s. 9—10.
25 Ibidem, s. 11—13.
26 Ibidem, s. 15.
27 Ibidem, s. 15—16.
a) ze zmiennymi wskazującymi na adaptację w stopniu dobrym: istnieje do‑
datnia korelacja nadziei podstawowej mierzonej za pomocą BHI ‑12 z opty‑
mizmem (mierzonym polską wersją LOT ‑R — Life Orientation Test), satys‑
fakcją z życia (mierzoną polską wersją SWLS — Skali Satysfakcji z Życia), zadowoleniem z życia;
b) z procesami kształtowania się cech osobowości związanych z poczuciem kontroli, wiarą w siebie, oczekiwaniami dotyczącymi poradzenia sobie z trudną sytuacją: istnieje dodatnia korelacja nadziei z poczuciem kontro‑
li (mierzonej za pomocą KBPK — Kwestionariusza do Badania Poczucia Kontroli), z wynikami Skali Kompetencji Osobistej, z nadzieją mierzoną za pomocą kwestionariusza ADHS — Adult Dispositional Hope Scale;
c) istnieje dodatnia korelacja nadziei podstawowej ze skalą otwartości na do‑
świadczenie;
d) istnieje ujemna korelacja nadziei podstawowej z lękiem rozumianym jako cecha, jak i ze stanem lęku. Im słabsza nadzieja podstawowa, tym silniej objawiają się u badanych dolegliwości psychosomatyczne (ból głowy, brak apetytu itp.);
e) istnieje ujemna korelacja nadziei podstawowej z depresyjnością i poziomem depresyjności widocznej na poziomie reakcji emocjonalnej i uczuciowej;
f) istnieje pozytywna korelacja nadziei podstawowej z otwartością, ekstrawer‑
sją, sumiennością;
g) nie ma korelacji nadziei podstawowej z neurotycznością28.
Trzebiński i Zięba postulują: „Nadzieja podstawowa mierzona BHI ‑12 jest zarazem autonomiczna względem różnych pozornie podobnych zmiennych od‑
noszących się do przekonań i postaw. Zgodnie z założeniami teoretycznymi na‑
dzieja podstawowa nie jest konsekwencją zainteresowań wartościami duchowymi i jest właściwością niezależną od wiary religijnej, choć powinna pozytywnie kore‑
lować z siłą emocjonalnego i intelektualnego zaangażowania religijnego. Zgodny z tym oczekiwaniem wynik uzyskaliśmy z danych Polskiego Generalnego Sonda‑
żu Społecznego 2002, w którym zamieszczono m.in. skalę nadziei podstawowej.
Okazało się, że nie ma różnic w poziomie nadziei podstawowej między osobami opisującymi siebie jako niewierzące i wierzące. W istotny statystycznie sposób odróżnia się jedynie podgrupa osób »głęboko wierzących«, które charakteryzują się wyższym poziomem nadziei podstawowej”29.
Kwestionariusz BHI ‑12 został również wykorzystany (wespół z innymi na‑
rzędziami diagnostycznymi) celem weryfikacji różnego rodzaju hipotez i badań diagnostycznych między innymi przez następujących badaczy:
A. Matczak, E. Salata:
• Inteligencja emocjonalna a nadzieja30;
28 Ibidem, s. 18.
29 Ibidem, s. 18—19.
30 A. Matczak, E. Salata: Inteligencja emocjonalna a nadzieja. „Fides et Ratio” 2010, nr 2, s. 19—24.
M. Marcysiak, O. Dąbrowska, A. Gesek, A. Kijewska, M. Marcysiak:
• Nadzieja
podstawowa i jakość życia pacjentów Specjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego w Ciechanowie31;
C. Wilczek:
• Poziom lęku i nadziei podstawowej u uczestników ośmiodniowych rekolekcji ignacjańskich32.